Festîvalê 4. yê Roşinbîrî yê Duhokî de-I

Reya verêne 2006 de ez şîya Başûr. Ma sey Grûba Xebate ya Vateyî şîbî Hewlêr, uca ra ma şî Helebçe û mintiqaya Hewramanî ra geyrayî, dima ma şî Silêmanî. O wext Kurdistanê Başûrî de her çî mi rê hende balkêş ameyne ke zafê reyan fekê mi akerde mendêne. Mesela, gama ke berê Birahîm Xelîlî de çimê mi gina alaya kurdan ro, keyfan ra ez hende mutehesis bîya ke bê hemdê mi çimanê mi ra hesrî ameyî war.

Mi kurmanckî ra baş fehm kerdêne la mi sorankî û hewramkî ra fehm nêkerdêne. Coka mi va kurdî caran do yewbînan ra fehm nêkerê. La nika ez sorankî ra weş fehm kena, hewramkî zî sey verî mi rê xerîb nîna. Mi gore, eslê xwu de hetê ziwanî ra problemê ma kurdan no yo, reya verêne ke ma raştê yewbînan yenê, wazenê eynî lehçe zî qisey bikerê, merdim zêde fehm nêkeno. Mesela, reya verêne mi fekê Dêrsimî ra, heta ke verê cû mi fekê Pîranî ra zî fehm nêkerdbi. La eke merdim çend rey yewbînan dir qisey bikero yan zî qederêk pîya bimano, mîyanê kurdan de meseleyê fehmkerdişê dîyalektan qismêko zêde bi xwu hel beno. Şexsen nika problemê min ê fehmnêkerdişê dîyalektanê kurdkî, ma vajin kurmanckî, sorankî, hewramkî, lurkî û bindîyalektê sey kelhurkî, lekî, îlamkî, sinekî ra temamen nêbo zî dereceyêko muhîm de hel bîyo.

Bî çend rey ez şina Başûr, her ke ez şîya, her ke mi zêdetir o parçeyê welatê ma şinasna, şarê ma yê ucayî bi kultur, edet û hunerî wa şinasna hem heskerdişê mi zêdîya hem zî problemê min ê fehmnêkerdişê dîyalektanê bînan bi xwu hel bi.

Bi no qayde têkilî û dîyayîşî dir neke tena problemê ziwanî hel benê, esas ruh û hisîyatê merdimî nufûzê yewbînan keno. Mesela, seba ke êdî ez Duhokî baş şinasnena, heval û hogirê mi uca estê, mi rê Duhok sey Diyarbekirî yo. Ma vajin eke Diyarbekir zerar bivîno senî ma pê dejenê, eynî bi no qayde, eke şarê ma yê parçeyanê bînan yew zerar bivîno merdim zerrî ra hîs keno. Xulase, ez wazena vajî ke hisîyatê neteweyî bi şinasnayîş beno. Heta ke ma heme parçeyanê welatê xwu û heme şarê xwu baş nêşinasnin, heta ke ma dîyalektanê kurdkî nêşinasnin û fehm nêkin, hende asan nîyo ke hisîyatê ma bibo yew.

Rojanê 20-21 nîsane 2016 de, Duhok de bi sloganê "Hizir û Hêz Beref Serxwebûnê" yanî "fikr û hêz ver bi xwuserîye" festîvalê çarine yê roşinbîrî yê Duhokî estbi. Seba ke rojevê Kurdistanê Başûrî de êdî meseleyê îlankerdişê dewleta xwusere ya Kurdistanî munaqeşe beno coka no slogan tercîh bîyo. Festîval hetê Yewîya Nuştoxanê Kurdan yê Duhokî ra organîze bi. Her çar parçeyanê Kurdistanî ra gelêk şaîr, nuştox û roşinbîrî ameybî wesênayîş. Dîyarbekir ra di cinî di camêrd ma çar kesî ameybî wesênayîş.

Yewîya Nuştoxanê Kurdan (Êketî Nivîserên Kurd) yê Duhokî ronayîşê xwu ra nat hetê têkilîya mîyanê roşinbîranê her çar parçeyanê Kurdistanî de rolêko zaf muhîm kay kena. Esas tayê xusûsîyetê muhîm yê Duhokî estê. Hetêk ra Duhok merkezê Kurdistanî de yo, yanî mîyanê her çar parçeyanê Kurdistanî de maneno. Hetêk ra zî, ziwanê şaristanê Duhokî kurmancî ya, û lehçeya kurmancî zemanê verî ra dîyalekta domînante ya kurdan a, coka hema vajîn ke hemeyê kurdan qet nêbo roşinbîrê kurdan kurmancî zanê yan zî fehm kenê. Hetêko bîn ra, nuştox û roşinbîrê Duhokî û îdarekarê bajarê Duhokî hetanî nika, qet nêbo warê fealîyetanê kulturî de hemfikir ê, pîya weş xebitîyenê. Mesela, bînaya ke nika Yewîya Nuştoxanê Kurdan tede fealîyet kena, hetê walîtîya Duhokî ra awan bîya. Walîyê Duhokî yo verên Temer Remezan gelek dildarê kultur, huner û edebîyatî bi. Nika Ferhad Emîn walîyê Duhokî yo, wina eyseno no walî zî hetê xebata kulturî ra rêça Temer Remezanî teqîb keno. Bi no qayde, hetanî nika bajaro ke tewr zêde roşinbîrê her çar perçeyanê Kurdistanî ardê têhet Duhok o, ez vana ey dima Dîyarbekir û Silêmanîye yenê.

Serê nîsane ra nat êdî mîyanê Dîyarbekir û Hewlêrî de firokeyê Türk Hawa Yolları zî dîrekt sefer kenê. Herçiqas hevalanê ke festîval organîze kerd ma ra va biewnîn rehetîya xwu ra, pê firoke bêrîn la zerrîya ma nêwaşt ke ma pereyê xwu bidin şirketê tirkan. Helbet ma nêwaşt mesrefê organîzatoranê festîvalî zî zêde bikin. Dîyarbekir ra texsî muşterîyan benê heta berê Birahîm Xelîlî ra vîyarnenê, teslîmê texsîyanê Başûrî kenê la ma otobuse tercîh kerde. Otobusê fîrmayanê Dîyarbekirî bi 60 TL muşterî benê hetanî Duhok. Ma roja 19ê nîsane saete new û nîmê serê sibayî her çar qoltuxanê verênan de roniştî û verê xwu da Başûr.

Seba ke qismêko muhîm yê şaristananê ma yê mintiqaya Botan û Mêrdînî de êrîşê dewleta tirkan yê rijnayîş û wêrankerdişê bajaranê ma dewam keno coka guzergahê Diyarbekir ra şîyayîşê bi berê Birahîm Xelîlî serûbin bîyo. Wesaîtî mecburen rayîranê cîya-cîyayan ra xwu resnenê ber. Coka otobusa ma zî verî şîye Batman, dima Hesenkeyf, badê Kercews, Midyad, Hezex, Cizîre û corê Silopya ro resaye berê Birahîm Xelîlî. Rayîr ra di cayan de, teberê şaristanan de, artêşa tirkan nuqtayê kontrolî ronaybî, karta nasnameyê her kesî girewtî berdî kontrol kerdî hema ma veradayî. Helbet serranê 1990an de zî zafê cayan de rayîran ser o nuqtayê kontrolî estbî. La emser çîyo ke bala merdimî anceno, seke tirkan welatê ma newe fetih kerdo, heme wesaîtê xwu, garnîzonê xwu û cayo ke dekerdo binê kontrolê xwu bi alaya tirkan xemilnayê. Yanî her ca de alaya tirkan dekenê zereyê çimê merdimî!

Nîsbet bi par-pêrar û hîna verî, sixletîya berê Birahîm Xelîlî zaf kêmîyaya. Ez vana sedemê xwu no yo ke rewşa darayî ya Kurdistanê Başûrî û yê Îraqî nika xirab a. Coka zafê projeyê awanîyan vindertê, kar nêbeno. Tesîrêko zaf negatîf yê êrîşanê DAIŞî zî bîyo helbet la esas badê ke Îranî ser ra ambargo wedarîya û petrolê Îranî kewt pîyaseyê dinya, naye dir fîyatê petrolî kewt, netîce de roşîyayîşê petrolê Kurdistanê Başûrî zaf kêmîya. Xwura barekerdişê butçeya dewleta merkezî ya Îraqî û hukmatê Herêma Kurdistanî de hertim problemê cidî estê. Heto bîn ra nê pêrodayîşê ke bajaranê Kurdistanê Bakurî yê ke serê rayîrê şîyayîş-ameyîşê Başûrî de yê zî tesîrêko zaf xirab kerdo. Çimkî rayîrê eslî gêrîyayê, bitaybetî Nisêbîn û Silopya de temamen rayîr girewte yo. Heto bîn ra, şarê nê bajaranê nêzdîyê sînorî qismêko muhîm bîyê veng.

Sedemêko bîn yê kêmîyayîşê sixletîya berê Birahîm Xelîlî no yo ke Tirkîya emser serê nîsane ra nat seba hemwelatîyanê Îraqî êdî vîze nêdana. Esas welatanê Yewîya Ewropa, bitaybetî Almanya waşt ke Tirkîye nê tedbîrî bigêro. Dewletê Ewropa vera multecîyan de zaf kewtê tengane. Senî nêkewê tengane? Ewropa de hema vajîn tayê welatan de êdî nufûsê multecîyan şarê înan ra vêşêr bîyo. No zî çîyêko zaf ecêb o, bitaybetî şarê welatanê muslumanan welatê xwu ra remenê şinê îltîcayê welatê xirîstîyanan kenê. Sebebo eslê yê nê şîyayîşî ekonomîkî nîyo, muslumanî zilm û teda û şerî ver remenê. Muslumanî vera dînê xirîstîyanan de mucadele kenê, wazenê bi metodê cîhadî, heta ke bi şîdet heme şaranê dinya bikerê musluman la seba ke biresê rehetîye, biresê huzur û azadî, welatê xwu ra remenê şinê welatanê xirîstîyanan.

Gama ke merdim berê Birahîm Xelîlî ra vîyareno şino Başûr, hetê Tirkîya de tena yew ca de 15 TL danê pûl gênê û pasaporta xwu mor kenê vîyarenê. Wet ro zî gama ke merdim yeno hetê Tirkîya, verî bi eşyayê xwu sîstemê x-ray ra vîyarenê, badê, bineyna nat a, yewna ca de pasaporta xwu mor kenê, îş qedîyeno. La hetê kurdanê ma yê Başûrî de şîyayîş de zî ameyîş de zî mi dîyo nêdîyo sîstemê xwu tim têmîyanek o; ewilî zereyê otobuse de pasaporta her kesî kontrol kenê, yewna ca de ewnîyenê lîsteya muşterîyanê otobuse ra, cayêk de gereka merdim fîş bigêro, cayêk de rêça engişte bido û pasaporta xwu mor bikero. Badê yewna ca de kontrol kenê ke hela mor bîya yan ney, di cayanê bînan de ancî gereka lîste û pasaportî kontrol bibê.

Wexto ke merdim Kurdistan ra vejyeno zî ancî bi no qayde, çend cayan de cîya-cîya kirarîyê wina qijekê bi teferuatî tekrar benê. Karo ke eynî ca de, yew qeleme de bibo, ê panc cayan de kenê. Aqilê min nêgêno ke çira ê hende karê xwu giran kenê, hende zehmet danê antiş. Axir se kenê wa bikerê, seba ke her çî binê alaya rengîne ya kurdan de beno, seba ke her çî bi kurdkî beno, şexsen no ezîyet bi min giran nêbi. La merdim bê hemdê xwu mentiqê her di hetan muqayese keno.

Ma serê sibayî saete new û nîme de Dîyarbekir ra hereket kerdbi, şan de saete hewt de ma resayî Duhok. Badê ke ma otele de ca da xwu, heme meymanê ke teber ra ameybî Duhok ma lokalê Yewîya Nuştoxanê Kurdan de şamîya xwu werde û hetanî saete yewendes-duwêsê şewe suhbet kerd.

Festîvalê 4. yê Roşinbîrî yê Duhokî de - II

Festîvalê 4. yê Roşinbîrî yê Duhokî de - III