Festîvalê 4. yê Roşinbîrî yê Duhokî de - II

Roja verêne ya panelan de salone pir bî. Wezîrê Roşinbîrî û Lawan Xalid Doskî, walîyê Duhokî Ferhad Emîn, parlementera kurde ya hukmatê merkezî yê Îraqî Vîyan Dexîl ke demê êrîşê DAIŞî yê bi Şengalî ser o bi hêsranê xwu bala cîhanî antbî û gelêk roşinbîrê namdarî salone de amade bî.

Başûr de tu ferq mîyanê wezîr, walî, parlementer û şarê sadeyî de çin o, serek û payeberzî heqîqeten zaf mutewazî yê.

Pêşkêşkarê akerdişê festîvalî îdarekaranê Yewîya Nuştoxanê Kurdan yê Duhokî ra kek Beşîr Mizûrî bi. Qiseykerdişê kek Beşîrî alegorîk û bi gul û vilan dekerde bi.

Festîval bi wendişê marşa neteweyî "Ey Reqîb" dest pêkerd. Ewilî serekê yewîya nuştoxanê Duhokî şaîr Hesen Silêvanî qisey kerd. Bi pîrozkerdişê roşanê kurdanê ma yê êzidîyan "Çarşemeyê Sûrî" dest pêkerd û şexsê parlamentera kurde ya êzidî Vîyan Dexîl de rasterast va "Çarşema Sor pîroz be Vîyan xan." Dima behsê xebata Yewîya Nuştoxanê Duhokî kerd. Înan hetanî nika her çar parçeyanê Kurdistanî ra 301 kitabî çap kerdê, ancî 71 hûmarê kovara Peyv weşanayê. Hesen Silêvanî va, "Badê xeripîyayîşê rewşa darayî ya Başûrî, Wezaretê Roşinbîrî êdî nêeşkeno paştgirîya xebatanê kulturî bikero coka xebatê înan zî sist bîyê. La walîtîya Duhokî îmkananê xwu gore, kêmî bo zî, paştgirîya ma kena."

Mi rê zaf balkêş ame ke Hesen Silêvanî behsê gendelî (yolsuzluk) zî kerd. Neke tena ey, zaf kesan heta ke şîîran de zî behsê karê bêrayî û gendelî bîyêne. Wina eyseno ke Başûr de qismêk îdarekarî hetê madî ra bêrayî kenê. Hevalêkê ma ke eynî wext de parlementerê kurdan yê hukmatê merkezî yê Îraqî yo, demeyêk suhbet de va, "Çekuya ke Başûr de emser tewr zêde ameya vatiş 'gendelî' (yolsuzluk) ya."

Dima walîyê Duhokî Ferhad Emînî qisey kerd. Walî bi kurmancîyêka zaf fesîh û zelale, heta ke nuştoxanê Duhokî ra zî zaf baştir kurmanckî qisey kerd. Walî Ferhad Emînî gelêk mesajê sîyasî dayî. Behsê "Kurdistana Mezin" yanî "Kurdistanê Pîlî" kerd. Bitaybetî behsê xebata kulturî kerd û va "Bingeyê heme dewletanê girdan xebata roşinbîrî û ziwanî ser o ronîyayo. Yew milet bi xebata ziwanî, roşinbîrî û hêzê muhafezeyî beno wayîrê dewlete. Gereka ma nê hetan ra xwu pêt bikin ke ma bieşkin dewleta xwu ya xwusere ronin." Ferhad Emînî zaf bi samîmîyet û heskerdiş behsê kurdanê ma yê êzidîyan kerd û roşanê "Çarşemeyê Sûrî" zî bimbarek kerd.

Walîyê Duhokî Ferhad Emîn, a roje hetanî şan ma mîyan de bi. Ez wazena yew melumato qijek zî bidî. Wexto ke serwezîrê nikayî yê Tirkîya Ahmed Davutoğlu Malezya de "Universiti Islam Antarabangsa Malaysia" de derse daya, walîyê Duhokî Ferhad Emîn zî uca eynî unîversîte de wendekarê Ahmed Davutoğluyî bîyo.

Walî dima Wezîrê Roşinbîrî û Lawan Xalid Doskî qisey kerd. Kek Xalid Doskî zemanêk pêşmerge bîyo, nika parlementerê YNK yo. Wexto ke çeleyê 2015î de amebi Diyarbekir ma di rojî pîya mendbî. Kek Xalid Doskî, seba mucadeleyê pêşmergeyan vera dişmenanê kurdan de, bitaybetî seba şerê vera DAIŞî de pêşmergeyan rê sipasî kerd û va "Ma xeyrê mucadeleyê pêşmergeyan ra wina payanî ra vindenê, coka ganî hertim ma pêşmergeyanê Kurdistanî rê sipasdar bin." Dima roşanê kurdanê êzidîyan pîroz kerd. Qiseykerdişê xwu de behsê krîzê ekonomîkî kerd û va "Ma fikr û hêzê xwu bikin yew û ver bi xwuserîya Kurdistanî wa şêrin. Ma hetanî ewro vera rejîmanê faşîstan de, vera rejîmê Baasî de tena bi şerê çekdarî mucadele nêkerdo, esas şerê ma yo tewr zêde bi xebata hunerî û edebî, bi şîîr û hîkaye û huner bîyo." Kek Xalidî zî bi kurmancîyêka zaf zelal û fesîhe qisey kerd.

Wezîrî dima sekreterê pêroyî yê Yewîya Nuştoxanê Kurdan Kake Mem Botanî qisey kerd. Kake Memî bi nameyê "Kurdistanê Pîlê Yewbîyayeyî" dest pê kerd û va "Kurdî vera hîrê miletanê xurtan, yanî vera farsan û ereban û tirkan şer kenê. Hetanî ewro Kurdistanê Başûrî de 30 nuştoxê kurdî cebheyê şerî de şehîd kewtê, 7 hebî zî hetê rejîmê Beasî ra îdam bîyê." Sekreterê pêroyî yê Yewîya Nuştoxanê Kurdan Kake Mem Botanî peynîya qiseykerdişê xwu de va "Yaran; pêşmerge û gerîla û çekdaran. Berjewendîyê neteweyî berjewendîyê heme kesan ra berzêr ê."

Nê qiseykerdişanê akerdişî ra pey panelo yewin dest pêkerd. Moderatorê panelî îdarekaranê Yewîya Nuştoxanê Duhokî ra şaîr Selam Balayî bi. Qiseykerdoxî zî Dr. Fazil Umer, Ehmed Qerenî û Xalid Cemîl Muhamed bî.

Dr. Fazil Umer verê cû cagirewtoxê walîyê Duhokî bi. Babeta panelê ey derheqê nameyê "Adem û Hewa" de bî. Ey behsê mîtolojîyê sumeran û îbramîyan kerd. Dima îdîa kerd ke nê her di nameyî ziwananê samî ra nîyê. Ey va nameyê "Adem" û "Hewa" eslê xwu de ziwananê Mezopotamya ra yenê. Dr. Fazil Umerî va "Nameyê Adem û Hewa eslê xwu de 'Hetav û Heyv' ra yenê; nameyê Ademî wina vurîyayo: "Hetav > Hatev > Hadev > Adew > Adem. Û nameyê Hewa zî wina vurîyayo: Heyva > Hepa > Hewa. Yanî Hetav û Heyv zemanî reyde vurîyayê bîyê Adem û Hewa." Helbet ey zî îşaret kerd ke nê çî qetî û îlmî nîyê, texmînê eyê şexsî yê.

Ehmed Qerenî bi hawayê teorîkî behsê mîyanê kurdan de vejîyayîşê meydanî yê şexsîyetanê roşinbîran kerd, bitaybetî Celadet Alî Bedirxan û Cîgerxwîn sey nimûne nîşan dayî. Ehmed Qiranî va, şaxê îlmî ke tena "roşinbîrîye" ser o xebitîyeno 1925 ra dest pêkerdo û va "Roşinbîrîye xwu mîyan de bena di beşî; yew te ra roşinbîrîya mucadeleyê însanî ya, ya diyine roşinbîrîya xebata zanistî ya. Roşinbîrê zanistî hîna zaf warê fenî de xebitîyenê û çîyanê neweyan îcad kenê. Roşinbîrê însanî zî warê mucadeleyê însanîyetî û têkilîyanê însanî de mucadele kenê. Îlmê roşinbîrîye gore, nika qasê 250 tarîfê 'roşinbîrîye' tesbît bîyê. Nê tarîfan ra o tewr muhîm no yo ke roşinbîr bi hawayêko akerde xwu dano şinasnayîş û cayê xwu bellî keno. Yanî xwu mîyanê tarîxî de tarîf keno. Mesela, roşinbîranê kurdan ra Celadet Alî Bedirxanî vato 'Eger ma xwu bidê şinasnayîş û ma xwu bişinasnê do şar zî ma bişinasno.' Mîyanê roşinbîranê kurdan ra keso diyin ke xwu û miletê xwu bi zelalî dayê şinasnayîş zî Cîgerxwîn o. Mesela, şîîra xwu 'Kî ne em?' de hem xwu dano şinasnayîş hem mîyanê miletan de bi hawayêko tarîxî miletê xwu tarîf keno."

Qiseykerdişê Xalid Cemîl Muhemedî şîîranê Melayê Cizîrî ser o bi. Ey behsê şîîranê Cizîrî de sembolê cinî kerd û va "Cinîyê ke şîîranê Melayê Cizîrî de estê, eslê xwu de sembol ê, çimkî Mela sûretê cinîyan de behsê Homayî keno." Xalid Cemîlî va "Mela vano: 'Min nezerek li husn û cemala Te kir / Ayîneyeke dî me ji nûra Celîl.' A ayîneya ke vano, sûretê cinî yo, coka rindekîya sûretê cinî de behsê Homayî keno."

Başûr de edet o, badê pêşkêşkerdişê panelan goşdarîkerdoxî nameyê xwu bi moderatorî danê nuştiş û herinda ke çîyêk bipersê hîna zaf qiseykerdişê panelîstan dergûdila şîrove kenê. Coka nê panelî dima zî pancês kesan qisey kerd.

Panelê diyin yê badê teştareyî de moderator Mihemed Ebdula bi. Qiseykerdoxî zî Sero Qadir, Dr. Muhemed Salih Cum'e û Îhsan Amêdî bî. Seba ke nê her hîrê kesî zî kadroyê sîyasî yê coka no panel hîna zaf sîyasî bi.

Sero Qadirî derheqê êrîşanê DAIŞî de gelek melumatî dayî û va "Prosesê tarîxî de hîrê faktorî estê ke mintiqaya Rojhelatê Mîyanênî de bêhuzurî anê meydan; nînan ra yew teqsîmkerdişo neheq o, diyin tehekumê dînî yo, hîrêyin zî tesîrê emperyalîzmî yo. Rejîmê dewletanê na mintiqa de dîn zaf zêde ra daxilê sîstemê sîyasî beno. Mucadeleyê dînî de Îran yew sere Erebistanê Seûdî yewna sere ancenê. Rojhelatê Mîyanênî de şerê ke benê, zaf sert ê, esasê 'çinêkerdiş'î de benê."

Qiseykerdişê Dr. Mihemed Salih Cum'eyî hîna zaf mendêne teorîyanê komployî. Ey behsê peymana Sewre û peymana Lozanî kerd û dima va, "DAIŞî bi emrê Erdoğanî êrîşê kurdan kerd. Coka do xwuserîya Kurdistanî zî sayeyê DAIŞî û Erdoğanî de virazîyo." Mihemed Salih Cum'eyî va "Ez sey kurdêk Ewropa ra ewnîyena kurdan û Kurdistanî ra" û wina dewam kerd: "Ewro 63 dewletî fiîlen paştî danê kurdan. Nînan ra tewr muhîm DYA û Îsraîl ê. Coka mumkin o ke dewleta kurdan bêro îlankerdiş. Goran [tesîrê Îranî] û PKK [tesîrê Tirkîya] nêeşkenê vernîya nê prosesî bigêrê. Çimkî êdî Erebistan zî wazeno dewleta kurdan ronîyo." Mihemed Salih Cum'eyî dima va "Badê Îraq û Sûrîye, na rey dore yena Îranî ser. Îran do bibo panc dewletê qijekî. Qederê dewleta Îraqî, Sûrîye, Îran û Tirkîya kewto destê kurdan. Nika ganî kurdî têkilîya xwu û Îsraîlî pêt bikerê."

Îhsan Amêdî qiseykerdişê xwu de behsê tarîxê nêzdî yê kurdan, bitaybetî zî yê Başûrî kerd û va "Tirkan destpêk ra nat bi faktorê dînî nê welatan de îqtîdarê xwu tesîs kerdo, yanî tirkan îslamîyet ra îstîfade kerd û bîyî îqtîdar. Farisan zî bi faktorê dînî îqtîdarê xwu dewam kerd. La kurdî nêeşkayî dîn ra bi no qayde îstîfade bikerê û îqtîdarê xwu awan bikerê." Îhsan Amêdî wina dewam kerd: "Seba ke merdim îqtîdar awan bikero hîrê faktorê bingeyênî lazim ê; quwet, otorîte, meşrûîyet. Eke ma kurdî wazenê bibê dewlet û xwuserîya xwu îlan bikerê gereka ma nê her hîrê faktoran tekuz û xurt bikin."

Qiseykerdişê her hîrê panelîstan zî hîna zaf derheqê dewletbîyayîşî de bi. Coka mîyanê goşdarîkerdoxan ra da-vîst kesan nameyê xwu nuşt û dergûdila rewşa kurdan şîrove kerde, zaf teferuatê muhîmî yê derheqê zeafîyetanê kurdan de îzeh kerdî. Çîyo ke mi fehm kerd, kurdî hetê îlankerdişê dewlete de tam xwu ra bawer nîyê, derheqê îlankerdişê xwuserîye de teredut de yê.  

Çîyêko bîn zî bala min ant. Kurdanê ma yê Başûrî gama ke behsê mutefekiranê namdaran yê cîhanî kerdêne û înan ra fikir yan vateyî neql kerdêne, bi erebkî vatêne. Yanî bellî bi ke kurdê ma yê Başûrî bi wasitaya tercumeyanê erebkî entelejensîyaya dinya teqîb kenê.

Badê panelê diyinî, na rey wendişê şîîran dest pêkerd. Pêşkêşkarîya Selam Balayî de Yildiz Çakar, Dr. Bedirxan Sindî, Qubadî Celîlzade, Gulnar, Xosrow Caf, Berken Bereh, Mueyed Teyîb, Asya Xelîl, Hesen Nûrî û Îsmaîl Silêman Hacanî bi kurmanckî û sorankî şîîrî wendî. Zafê şîîran derheqê rewşa nê demê peyênî yê kurdan de, bitaybetî derheqê êrîşanê DAIŞî û trajedîya êzidîyan de bî.

Şan de ma meymanê Meclisa Encumenanê Wîlayetî bî. Lokalê Unîversîteya Duhokî de hetanî saete yewendes ma hem werd hem suhbet kerd.

Festîvalê 4. yê Roşinbîrî yê Duhokî de-I

Festîvalê 4. yê Roşinbîrî yê Duhokî de - III