Festîvalê Hewramîyan de - I

Festîvalê Pancine yê Hewramîyan û Maçoyan ke hetê Malbendî Hewraman ra rojanê 25-27.04.2014 de Hewramanê Textî û merkezê Silêmanîye de organîze bi, ma kirdan ra zî çend kesî sey meymanê dawetkerdeyî beşdar bîyî. Roja verêne ya festîvalî teber a, berzanê corê Deşta Şarezorî de, cêrê Bîyare de vîyart. Di rojê peyênî zî bi hawayê konferansî merkezê Silêmanîye de vîyartî.

Kurdê ke mintiqaya Hewramanî de ciwîyenê, înan ra vanê hewramî û dîyalekta înan ra zî vanê hewramkî yan zî gorankî. Hewraman zî xo mîyan de beno çar leteyî: Hewramanê Lihon, Hewramanê Text, Hewramanê Jawero û Hewramanê Gawero. Zafê Hewramanî mîyanê sînorê dewleta Îranî de yo, tena qismêkê Hewramanê Textî mîyanê sînorê Kurdistanê Başûrî de yo.

Maçoyî zî derûdorê Kerkûk û Mosilî de ciwîyenê. Hem hetê lehçe ra hem zî hetê bawerîya dînî ra zaf nêzdîyê hewramîyan ê.

Reya verêne ez 2006 de şîbîya Hewraman, mi kurdê hewramî dîbî. Ma embazê Grûba Xebate ya Vateyî bi munasebetê Konferansê Hewramkî-Kirmanckî (Zazakî) ke rojanê 20-21.11.2066 de Hewlêr de virazîya, qasê çend rojî Kurdistanê Başûrî de mendbî. O mîyan de rojêk ma şîbî Halebce. Eynî roje hela şanî ma şî hetanî Bîyare. Seba ke wext çin bi coka ma lez ageyraybî. La ne demeyê ê di rojanê konferansî de ne zî gama ke ma şî Hewraman têkilîya mi zêde bi hewramîyan nêvirazîyaye. Seba ke beşdaranê konferansî zî bi sorankî qisey kerdêne coka mi qiseykerdişê bi hewramkî zî hende nêeşnawit. Xulasa, o wext ez nêşaya fehm bikerî ke têkilîya mîyanê kirdkî û hewramkî tam çi ya. Coka tim xîyalê mi de bi ke rojêk qismet bibo ez bineyna nêzdî ra bala xo bidî hewramkî ser. Axir no hesretê mi emser bineyke ame ca.

Endamê Malbendê Hewraman kek Ehwen Horamî ke torra înternetî ser o ma yewbînan şinasnenê, têkilîya ey û embazê ma Bîlal Zîlanî zî germ a, ey keremê xo ra ma dawet kerdî. La hetanî yew-di rojî verê destpêkerdişê festîvalî zî bellî nêbi ke ez do bieşkî şirî yan ney. Çunke Dîyarbekir de ez kursê kirdkî dana, mi nêwaşt ke beynate bidî kursî û kursîyeran serd bikî. Labelê bi hawayêk mi rê werê ame, mi firsend dî.

Ma hîrê kesî roja 23.04.2014, şan de saete 20:30 de Dîyarbekir ra ver bi Silêmanîye kewtî rayîr. Êdî her roje da-des otobusê çend fîrmayan mîyanê Dîyarbekir û Silêmanîye de sefer kenê. Neke tena Dîyarbekir ra, Wan ra zî otobusî dîrekt şinê hetanî Silêmanîye. Vanê, nêzdî ra do otobusêk mîyanê Trabzon û Silêmanîye de zî sefer bikero. Çunke heme bajaranê Kurdistanê Başûrî de karê viraştişê awanîyan (karê înşatî) zêde ra esto. Bi hezaran karkerê înşatî yê tirkê Anadolî û kurdê Bakurî Başûr de xebitîyenê. Buroyê fîrmayanê seyahetî hem Hewlêr de hem Silêmanîye de estê. Merdim gama ke şino nê buroyan eynî seke Dîyarbekir de bo, her kes bi tirkîya Dîyarbekirî ke qirike ra qalind vejîyena qisey keno.

Roja 24.04.2014, saete yewendes de badê pancês saetanê raywanîye ma Silêmanîye de otobuse ra peya bîyî. Ma weniştî taksîyêk û rast şî nêzdîyê bînaya ke Radyo Horaman tede yo. Uca kek Ehwen Horamî ke rojanê festîvalî de zaf xizmetê ma kerd, ma berdî cayê studyoyê radyoyî. Dima uca ra ma berdî otele. Badê ke ma mîyanroje werd, hela şanî embazê min o delalî Can Êzîdxelo ke şarê Efrînî yo la rewna ra Silêmanîye de ciwîyeno û xanima xo Îpeka delale ke şarê Dîyarbekirî ya, amey ma het. Ez, Bîlal, Can û Îpek xanime ma şî Parkê Azadî ra geyrayî.

Parkê Azadî verê cû garnîzonê leşkeranê rejîmê Baasî û cayê îşkencekerdişê kurdan bi. Badê azadbîyayîşê Kurdistanê Başûrî, kurdanê ma herinda garnîzonê dagîrkeran kerdo park, her ca de dar û berî, gul û vilî karitê. Tam cayo ke îşkencexane bi de yew sehneyo gilovero gird, vera sehneyî de zî eynî şeklê tîyatroyanê yunanî de cayê roniştişî viraşto û kerdo “Kursîy Azad”. Ma ke şî uca, di xortan sehne de org cenayêne, di xortan zî mîkrofon de bi kurdkîya sorankî deyîrî vatêne. Hem vengê înan zaf weş bi, hem zî terzê muzîkê înan. Tut, cinî, camêrd, xort û kênayî, qasê pancas-şeştî kesî wina sakîn roniştbî, goşdarî kerdêne, ge-ge zî bi çepikan tempo girewtêne. Bîlalî waşt ke fotograf bianco, la xortêk bi nezaket ma îqaz kerdî ke antişê fotografan yan zî girewtişê bi kamera qedexe yo. Û ma wesênay ke ma xo rê ronişin û goşdarî bikin. Ma zî wina kerd. Badê ke ma yew deyîre goşdarî kerde, ma înan rê çepikî cenayî û weriştî. Ma ke hêdî-hêdî ver bi ber şîyêne, ma dî, vêwe û zamayêk bi veyvekênî û kincê zamatîye ameybî Parkê Azadî de fotografî antêne.

Şêrko Bêkes ke par hamnanî (04.04.2013) şi rehmet, wesîyetê ey ser o, cenazeyê ey goşeyê Parkê Azadî de, hetê peyê abîdeya ke nameyê şehîdan ser o nuşteyo de defin kerdo. Ma ke şî nêzdîyê gorê ey, grûbêk merdimê xerîbî bi kamerayan serê gorê ey de bî. Beno ke fîlmê dokumanter antêne coka ez nêşîya hetanî serê gorê ey la mi ruhê ey rê yew fatiha wende û ma apey ageyreyî. Uca ra ma şî Baxê Giştî ke mîyanê Silêmanîye de yo.

Seba ke roja 30.04.2014 de Kurdistanê Başûrî de do weçînayîş bibîyêne coka hema berê Birahîm Xelîlî ra bigîrê hetanî Tewêlle her ca bi afîş û beyraq û fotografanê namzedan xemelnîyaye bi. Çîyo tewr baş ke keyfê mi ci rê ame, înan tu cayêk de afîşî pê zemq û şîrêz nêdusnaybî dêsan û dîregan ra. Çîyêko bîn yo muhîm zî no bi ke beyraq, afîş û fotografê namzedanê heme partîyan her ca têmîyan de bî. Mesela, beyraqê YNK, yê PDK, yê GORANî, yê partîyanê îslamîyan heme têmîyan de bî. Nê hetî ra mi prosesê weçînayîşê mehelî ke 30.03.2014 de Tirkîya de virazîya, ard vîrê xo. Mesela, Dîyarbekir de mi tu cayêk de nêdî ke beyraqê di partîyan têhet aliqnîyayê. Ma fek beyraqan ra veradin, tayê partî nêeşkayî xo rê propaganda bîle bikerê, camê wesaîtanê înan ameyî şikitiş. Mi gore, nîsbet bi şarê ma yê Başûrî şarê mayê Bakûrî zaf bêtolerans û teng o. Nê hetî ra şarê Kurdistanê Başûrî zaf hîra û bitolerans o, zaf musamehekar o.

Ma ra teber gelêk roşinvîr, nuştox, şaîr û hunermendê hewramî Kurdistanê Rojhelatî ra seba festîvalî ameybî wesênayîş. Ê ke hetê Mazenderanî ra ameybî, xo ra vatêne “Awmelîkî (Ebdulmelîkî)”. Înan ra Hesen Selîmê Ebdulmelîkî ke kitabêk bi nameyê “Pêşîneyê Ebdulmelîkîha der Mazenderan o Kordestan” nuşto û mi rê zî kerd dîyarî de behsê tarîxê bapîranê xo keno. Goreyê vatişê ey ra, nika Sarî Ostan, Mazenderan, Nêkha û Zaxmez de qasê se hezar awmelîkî estê.

Mi verê cû kitabê M. Reza Hamzeh'ee “Yaresan (Ehl-i Hak) Bir Kürt Cemaati Üzerine Sosyolojik Tarihsel ve Dini-Tarihsel Bir İnceleme” de wendbi. M. Reza Hamzeh'ee xebata xo de behs keno ke bakurê rojawanê Îranî de, Ostanê Mazenderan de, mintiqaya Daylemî de kurdê yaresanî estê. Hesen Selîmê Ebdulmelîkî va, kalikê ma sedemê dînî ra êrîşê hêzanê îslamî ver remayê şîyê ê doran. Kitabê xo yo ke bi fariskî nuşto de zî vano “kalikê ebdulmelîkîyan verê îslamî dorê Pawe û Uraman [Hewraman] de bîyê.”

Awmelîkî nika zî hewramkî qisey kenê, ê û hewramîyê Hewramanî yewbînan ra fehm kenê la fekê înan ser o tesîrê fariskî zaf bîyo. Mesela, Hesen Selîmî nêrkî û makîyîya çekuyan tam nêzanayne la gama ke mi Ehwenî Horamî ra persayne, ê tavilî cewab dayne ke çeku makî yan nêrkî ya. Ancî fekê Mazenderanî de vengê “v” hîna vêşî yo la fekê Hewramanî de vengê “w” vêşî yo. Mesela, awmelîkî vanê “vardim (mi werd)”, hewramî vanê “wardim (mi werd)”.

Rîwayetê “koçbîyayîş”î mîyanê ma kirdanê (zazayan) Kurdistanê Bakurî de zî zaf qisey benê. Mesela, kalikê ma vanê “ma zemanê Harûnê Reşîdî de hetê Bexda ra ameyê.” Bexdad nika nameyê yew bajarî yo la verê cû mintiqayêka hîra bîya. Çîyo muhîm, kalikê ma nêvanê ma Bexdad bi xo ra ameyê, sey îstîqametî nîşan danê û vanê “ma hetê Bexda ra ameyê”. Qismêk kirmancê ma yê elewî zî vanê “ma Xorasan ra ameyê.” Gelo qestê înan mintiqaya ke nika sey Xorasan bi name bena uca yo, yan manaya “rojhelat”î de vanê? Beno ke çekuya “xorasan”î ke rîwayetanê kirmancanê ma yê elewîyan de vîyarena manaya “rojhelatî” de bo. Yan zî verî koç kerdo şîyê Xorasan, demeyêk uca mendê, badê koç kerdo hetê Dêrsimî ser ameyê.

Ez bi xo wina texmîn kena ke gelêk eşîrê kurdan ke îslamîyet qebul nêkerdo, gama ke emewî kewenê û îqtîdarê ebasîyan zî tam cayê xo nêgirewto, ê wextî de dîn yan zî dînanê xo yê verênan reorganîze kenê. Naye ser o ebasî serra 750 de bajarê Bexdadî awan kenê, merkezê îdareyê xo Şam ra benê Bexdad û ver bi merkezê Kurdistanî çend serrî pêsero êrîş kenê. Peynî de kurdê teberê îslamî şikîyenê, înan ra qismêko muhîm wina eşîr bi eşîr ver bi bakur yan zî ver bi cayanê bînan koç kenê. Gama ke ma bala xo danê rîwayetanê verênanê ma û melumatanê nuştekîyan ser, no qenaet hasil beno.

Derheqê meselaya koçkerdişî de, maçoyî, şabekî, kakeyî û bacelanîyê ke derûdorê Kerkûk û Mosilî de ciwîyenê, ê zî vanê kalikanê ma Hewraman ra koç kerdo ameyê nê doran. Bawerîya dînî ya nê grûban, yanî kakeyîtî zî eynî sey elewîtîya Dêrsimî nêzdîyê yaresanî ya û xora lehçeyê înan û hewramkî zaf nêzdîyê yewbînan ê.

Roja 25.04.2014, serê sibayî, Can Êzîdxelo û xanima xo Îpeke zî ameyî otele, saete hewt û nêm de ma heme pîya Silêmanîye ra ver bi mintiqaya Hewramanê Textî kewtî rayîr. A roje îne bî. Kurdistanê Başûrî de roja îne û şemeyî tehtîl o. Rayîr ra deyîrbaz Muxtar Xefûrî ke Pawe ra yo, bi vengê xo yê zelal û weşî ma rê deyîrî vatî heta ke ma resayî koyanê Hewramanî.

Badê ke ma Deşta Şarezorî ra vîyartî û acor ancîyayî, hema ke merdim nêreseno Bîyare, ma dî ke kîşta çepe yê rayîrî de serê tepeyêkê berzî seba cayê festîvalî amade kerdo. Tayêne vatê verê cû serê ê tepeyî de ateşgayê zerdeştîyan estbîyo. Serê tepeyî, hema vajîn ke rasteyêkê qasê sehayêka futbolî duz kerdbi, sehne ronîyaybî, vera sehneyî de zî seba roniştişî bi seyan sendelî ronîyaybî. Cayê roniştişî ra bineyke cêr pêşangeyê fotografan, yê resman, yê xalîçeyan, yê aletanê keyeyî, yê qaf û qirî ameybî ravistene. Ancî hem dîyarê tepeyî de hem zî ver û verê rayîrî de werdxaneyê seyarî, dezgeyê ke çîyê werd û şimitişî roşenê cayê xo girewtbi.

Sehne de di keynanê rindekan pêşkêşkarîye kerdêne, yewe bi hewramî yewe zî bi sorankî qisey kerd. Festîval bi wendişê Quranî dest pêkerd. Dima berpirsîyaranê Malbendî Hewraman ra kek Eyub Kêwxa Rostemî qisey kerd. Ey dima çend hunermendanê cinîyan û camêrdan cîya-cîya deyîrê hewramkî vatî, taximê folklorî yê hewramîyan govende girewte. Beynateyê her aktîvîte de ê her di keynayan ra yewe bi dore şîîrê hewramkî wendî. Şîîrwendişê înan zaf weş bi.

Ma ke werdê mîyanrojeyî uca werd, kek Ehwen Horamî ma wenayî bi erebeyê xo berdî Tewêlle ra zî vîyarnayî resnayî hetanî kerraya sînorê Îran û Îraqî ke Hewramanê ma, yanî zerrîya Kurdistanî kerda di leteyî. Bi hezaran însanî cayan ra ameybî, nat û wetê rayîrî de, hema kamca ke musaît o, koçê xo ronaybî, goştê xo kebab kerdêne, werdê xo werdêne. Înanê ke govende girewtêne. Axir her ca keyf û şayî û seyran bi.

Kîşta rayîrî de, bitaybetî zî der û dorê cayê festîvalî de hêzê asayîşî yê bi unîformayanê cîya-cîyayan zî estbî. Gama ke çimê mi gina polîsan û eskeranê kurdan ro, mi xo emnîyet de hîs kerd. Sey nimûneyî, Bakur de gama ke çimê mi gineno polîsan yan zî eskeran ro, emnîyet nêno vîrê mi, hîna zaf seke ê do zerar bidê şarê mi ro, wina asenê. Yanî ez gama ke Bakur de hêzanê dewlete vînena zerrîya mi de hîsê negatîfî şîyar benê. La vera polîsanê kurdan de tam tersê naye mi xo û heme şarê ke ê doran de kom bibi, bi bîyayîşê înan emnîyet de dî. Mesela, demeyêk cêrê Bîyare de tayê wesaîtan îstîqametêk ser her di şerîtê rayîrî bikar ardî coka trafîk xetimîya. Di polîsî ver û verê rayîrî cêr ro ameyî, heme wesaîtê ke cor ra yenê, dayî kîşta çepe û rayîr akerd. Hem zî zaf sakîn, bi fekhuyayîş, bi nezaket û bi îşaretanê destî yê nermekan.

Deşta Şarezorî ne tede, Hewraman heme koyistan o, coka cayo raste çin o. Mîyanê koyanê berzan de gelîyê xorînî estê. Hênîyê esîlan yê sîneyê koyan ra awa qudretî herikîyena. Na awe ra dereyî benê pir. Nat û wetê dereyan de sîneyê koyan ra vayê awe, cêrê vayan de dar û daristanê baxçeyan; hinarêrî, tuyêrî, murîyêrî, hencîlêrî, sayêrî, erûgêrî, salincêrî, încasêrî, bitaybetî zî gozêrê ke sereyê xo ver bi gilê asmênî derg kenê, pirr ê. Verê dereyan dîyayo vayan ser û pê dar û daristanê meyweyan aw dîyenê. Cayê ke awe nêresena ci zî, rezî estê, rezan de hîna zaf engura sîya û sûre ya cinsê Hewramanî hasil bena. Bi areqê çareyî, bi keda destan ya hezar seran kendalanê koyan de qor bi qor kelundêsî ronîyayê, sekuyî viraştê û tede darî karitê. Hetanî binê vaye seku ha seku ser de.

Şarê Hewramanî hamnanî meyweyan wişk kenê; eskicê ke ci ra vanê “eçukicî”, tuyê wişkî, eşbabî, kaxê murîyan, kaxê sayan, erûgê wişkî, salincê wişkî, hencîlê wişkî, ribê hinaran ke ci ra vanê “ribenar”, ribê tuyan. Meyweyê yabanîyan ra qizvanî, ancî beharatê sey darçînî, sey zaferanî, beharatê ke gul û vaşan ra virazîyenê, nebatê sey ribêsan, tarûturê yabanî sûka Bîyare de, sûka Tewêlle de pir bî. Ancî mehsulê ke sinetê destan yê mexsusê mintiqaya Hewramanî yê zî zaf estbî. Mesela, kardîya Hewramanî, şaneyê darênî, kondêsî, çemçikî, kewçikî, xemlûxêzê ke murayan ra virazenê, gerdenlixî, bazinî, kinc û sewlê Hewramanî...

Rayîr ra kek Ehwenî ma rê behsê yew mesela kerd. Va, nê coran de gorê hîrê eshabeyan esto. Artêşa îslamî gama ke êrîşê Hewramanî kerdo, hîrê eshabeyî tîya mendê, anêgeyrayê bi Erebistan. Vato “ceneto ke Quran de behs beno, tîya yo.” Vato, “Ma na dinya de cenet dî.” Û nêşîyê. Hetanî peynî emrê xo Hewraman de vîyarnayo, uca şîyê rehmet.

Banê mintiqaya Hewramanî eynî sey bananê ma yê Kurdistanê Bakurî kaş û kendalanê koyan de dila viraşte yê. Dorê serbanê înan zî heme bi sifirne yê. Ê sifirne ra vanê “pasar”. Qatê binî axurê pes û dewarî, qatê serî seba însanan. Vernîyê banan de eynî sey înanê ma endelî esta, peynîya banî de zî simzora ke qasê di qatan berz a. Hamnanî cor de yew merbeqe akenê, uca ra alif veradanê war, zimistanî bero ke axur de yo ra vejenê danê heywanî. Labelê şarê ucayî eynî sey şarê ma yê tîyayî banê kanî rijnayê, beton ra banê modernî viraştê. Weyekerdişê pes û dewarî zî êdî sey verî nîyo.

Mintiqaya Hewramanî de awanîya tewr rindeke Mizgewtê Mela Nezîrê Gewreyî bî. Na camî seraser bi kerranê mermerê sîyayî ke mintiqaya Hewramanî de estê ra virazîyaya. Hewraman de banê verênî zaf tay mendê.

Nameyê cayan û dewanê înan zî manenê nameyê dewanê hetê ma. Mesela, “Bîçar”ê înan “Pêçar”ê Licê, “Tewêlle”yê înan “Tewêl”a Hênî ardêne mi vîrî. Nameyê sey Şarezor, Xurmal, Pawe, Belxê, Gulp, Narincille, Zerdehall, Sosekan, Geçîne, Xargillan, Dero Merey hende xerîb nêbî.

Herçiqas perwerde bi sorankî bo zî hewramî tutanê xo bi hewramkî kenê weye. Esas hewramî pêro sorankî zanê, qismêkê înan fariskî û erebkî zî zanê la keyeyê xo de yan zî xo mîyan de tim bi hewramkî qisey kenê.