Festîvalê Hewramîyan de - II

Roja diyine ke panelan dest pêkerd, panelo yewin de ez zî qiseykerdox bîya. Moderatorê panelê ma Silêmanîye ra Dr. Mihemed Kesas ke mamostayê unîversîte yo, demeyê panelî de va, “Gama ke hewramî kurdîya mîyanêne (sorankî) qisey kenê, merdim qet tey nêvejeno ke ê hewramî yê. La gama ke badînî (kurmancî) kurdkîya mîyanêne qisey kenê, merdim tey vejeno ke ê badînî yê.”

Madem ke mi tîya behsê Dr. Mihemed Kesasî kerd, ez wazena çîyêko bîn zî îlawe bikerî. Dr. Mihemed Kesas çekuya “sorankî” ra zaf hêrs bîyêne, nêwaştêne kes vajo sorankî. Vatêne, “Sorankî çin a. Kurdkî esta. Yan vajîn ‘kurdkî’ yan zî vajîn ‘kirmancîy nawerast’ [kurmanckîya mîyanêne].” Labelê ey bi xo kurmancan ra vatêne “badînîyekan” û kurmanckî ra zî vatêne “badînkî”. Soranan kerdo xo sere ke ganî sorankî bibo ziwanê resmî yan zî ziwanê standard yê heme kurdan. Hetanî nika nêwaştêne lehçeyanê bînan ra çekuyan bigîrî la nika vanê eke hewce bikero ma çekuyanê erebkî vejenê herinda înan de kurmanckî, zazakî, hewramkî û lurkî ra çekuyan gênê. Yanî reformê înan bi lehçeyanê bînan ra girewtişê çekuyan sînorkerde yo!

Axir çi beno wa bibo, Kurdistanê Başûrî de cuyêka kurdane esta. Her ca kurdkî (sorankî, kurmanckî, hewramkî, kelhûrkî, maçokî, şabekî) qisey bena. Hema vajîn ke her kes sorankî ra fehm keno, sorankî qisey keno. Yanî heqîqeten sorankî êdî lehçeya resmî ya kurdan a. Hetê cuya kurdane ra, eke ma Bakur û Başûrî muqayese bikin, herçiqas Bakur de sîyasetê kurdan estbo zî mi gore kurdê ma yê Bakurî teorî de xo kurd zanê la pratîk de tirk ê. Yanî cuya kurdanê Bakurî pratîk de bisuret ver bi tirkbîyayîşî şina.

Meselaya ziwanê resmî yê neteweyî de fikrê tayê hewramîyan zî sey soranan bi. Mesela, Pawe ra Nîmet Rehmanî ke unîversîte de dersdar o, vatêne, bi hewramkî, kurmanckî û zazakî wa şîîrî binusîyê la roman ney. Çunke roman eşkeno yewna netewe îcad bikero. Vatêne eke her lehçeya kurdkî de roman binusîyo a game qiseykerdoxê her lehçe do bibê yewna milet. Mi gore teorîya ey rast nêbî, binê tesîrê prosesê dewrê nasyonalîzmê Rojawanî de mendbi. Mesela, nika sorankî, kurmanckî û kirdkî de gelêk romanî estê la her grûbe nêbîya yewna netewe. Lehçeyanê kurdkî de cîya-cîya bîyayîşê romanan hîna zaf hîsê kurdîtîye şîyar kerdê. Yanî bi estbîyayîşê romananê ke kirdkî, kurmanckî û sorankî nusîyayê mîyanê kurdan de hîsê netewayetî vêşêr xurt bîyê. Hewramkî de zî roman estbo, ancî do eynî wina bo.

Hetanî ke ma hela şanî cor ra, yanî Tewêlle ra agêrayî zî cayê festîvalî de, meydanê serê tepeyî de şayî û govende û kay û muzîk dewam bî. Festîvalê hewramîyan teqrîben sey şahîya Newroze yo. Bi hezaran şarê ê doran, heta ke cayanê dûrî ra, Rojhelatê Kurdistanî ra zaf kesî bi wesaîtanê xo ameybî. Hema vajin ke, Xurmal ra cor hetanî corê Tewêlle bi hezaran erebeyî nat û wetê rayîrî de parkkerde bî, şar ê doran ra vila bibi. A roje eyam zî zaf weş bi, yanî hewa akerde bi, germ bi. Heta ke zêde ra germ bi.

Roja di û hîrêyê festîvalî salona otela ke ma tede mendêne de panelî estbî. Panelê tewr verên de Adil Muhemedpûr, Heme Kerîm Horamî û ez bîya. Dr. Mihemed Kesas zî moderator bi. Adil Muhemedpûrî derheqê şaîranê verê Nalî û Mewlewî ser o qisey kerd. Adil Muhemedpûrî va, “Cigêrayoxê tarîxê edebîyatê kurdkî Nalî û Mewlewî ra dest pêkenê, înan ra wet nêşinê. Oxro ke nê şaîran ra ver, bi desan şaîrê zaf pîlî yê kurdan estê.” Adil Muhemedpûrî waştêne vajo, seba ke Nalî û Mewlewî bi sorankî nuşto coka nê her di şaîran zaf aver anê. La nînan ra ver şaîranê kurdan ke bi hewramkî û lurkî nuşto zaf estê. Nalî û Mewlewî binê tesîrê dînamîzmê şîîra hewramkî de nuşto. Labelê hesabê tayê cigêrayoxan (qestê ey kurdê soranî bî) nêno ke Nalî û Mewlewî ra wet şirê. Zafê cigêrayoxan bi no qayde neheqî bi edebîyatê kurdkî kenê.

Mi gore zî ey raşt vatêne. Çunke kurdanê soranan de şovenîstîya soranîtîye esta. Seba ke îmajê soranî berz bikerê, behsê edebîyatê qedîmî yê hewramkî û kurmanckî nêkenê. Coka hertim behsê Nalî kenê.

Mi heme qiseykerdişê Heme Kerîm Hewramî ra fehm nêkerd yan zî mi not nêkerd la qismêkê qiseykerdişê ey namekerdişê dîyalekt yan zî şîweyanê kirdkî ser o bi. Va, “Kurdkî ziwanêko zaf kan o. Kurdkî eslê xo de nameyê komelêkê dîyalektan o. Kurdkî nameyê xo etnîsîte ra gêna la dîyalekt û şîweyê kurdkî nameyê xo mintiqayanê xo ra gênê.”

Mi zî waştişê înan ser o bi kilmîye beshê kirdan û edebîyatê kirdkî kerd. La çîyo muhîm mi Silêmanîye de hewramîyan û soranan rê kirdkî (zazakî) qisey kerd. Can Êzîdxeloyî zî qismêkê qiseykerdişê mi tada sorankî ser. Labelê zafê beşdaran, bitaybetî soranan û hewramîyanê hetê Başûrî va, ma dîrekt fektê to ra fehm kerdo. Ma rê hewce nêbi ke qiseykerdişê to tercume bibo.

Verî ke ez dest bi qiseykerdişê xo bikerî, mi heme kitabê ke Weşanxaneyê Roşna ra vejîyayê, ancî her duwês hûmarê kovara Şewçila sey dîyarî seba kitabxaneyê Malbendê Hewraman teslîmê kek Ehwen Horamî kerdî.

Badê qiseykerdişê ma gelek persî mi ra ameyî persayîş la seba ke wext teng bi ez nêşaya cewabê heme persan bidî.

Hela şanî zî Heme Reşîd Emînî, Lihon Qadir Horamî, Nîmet Rehmanî û Sefer Kerîm Hawarî panelîst bî. Moderatora înan zî Dr. Nerîman Xoşnaw bî.

Roja hîrêyine, hela sibayî ez rew werişta, mi arayîya xo kerde. Ez û Heme Reşîd Emînî ke Pawe ra yo û Karwan ke Kelar ra yo, ma pîya şîyî Weşanxaneyê Serdemî ke ci ra vanê “Dezgay Serdem”. Dezgay Serdem yê rehmetî Şêrko Bêkesî yo.

Uca ra zî ma şî kitabxaneyê resmî yê Silêmanîye. Heme kitabê ke Weşanxaneyê Roşna ra vejîyayê, ancî her duwês hûmarê kovara Şewçila mi sey dîyarî teslîmê berpirsîyaranê kitabxaneyî kerdî. Û ez û Karwan ma uca ra şî Enstîtuy Keleporî Kurdî ke verê berê Parkê Azadî de ya. Na enstîtu kitabê mi “Sanikanê Dîyarbekirî ra Guldesteyêk” sey kitabêkê zazakî o tewr verên Kurdistanê Başûrî de çap kerdbi. Mi tayê kitabê xo û tayê kitabê bînî ke enstîtu çap kerdê, xo rê herînayî. Ez bineyke pawibê mamosta Mezher Xelîkî ke serekê Enstîtuy Keleporî Kurdî yo menda la seba ke ez aktîvîteyê festîvalî ra erey nêkewî ez wenişta taksî û şîya cayê panelan. Labelê ancî zî ez erey kewta. Xora hela şanî zî ez rew vejîyaya, coka roja hîrêyine ez nêşaya zaf panel û wendişê şîîran teqîb bikerî.

Hela şanî Can Êzîdxelo û xanima xo Îpeke ancî ez tena nêverdaya. Ma pîya şîyî sûka Silêmanîye ra geyrayî. Mi keyeyê xo rê tayê çîyê hedîyeyî herînayî. Seba ke Bîlal û Eshedî waştêne ke roja bîne şirê Helebce, ancî şirê Hewlêr û ganî ez zî seba kursê kirdkî rew ageyrayne, coka şan de saete 19:00 de ez wenişta otobusa Dîyarbekirî. Roja 28.04.2014, saete 12:00 de ez resaya Dîyarbekir.