Folklorê Ma û Xebata Rojnameyê Newepelî

“Heta şêrî tarîxê xwu nênusnê, go zûr û zirtê seydvanan dewam bikerê.”

Vateyê verênanê afrîkayijan

Çekuya folklorî di çekuyanê înglîzkî "folk" (şar/milet) û "lore" (zanist/îlm) ra virazîyaya. Ferhengê Grûba Xebate ya Vateyî ke sey ferhengê kirmanckî-tirkî amade bîyo de manaya "folklor"î sey "şarnasî (m), şarnasîye (m), folkor (n)" nusîyaya. Zanistê folklorî, manaya "kulturê maddî û manewî yê miletêk, goreyê qaydeyan ra arêdayîş, tesnîfkerdiş û tehlîlkerdiş o." Coka folklor yew şaxê zanistî yo, têkilîya ci bi zanistanê sey etnolojî, tarîx, cografya, ziwan û edebîyatî bi xurtî esta. Bi taybetî têkilîya folklorî û cografya zaf xurt a. Heme çeşîdê folklorî binê tesîrê cografya de yê û şekil û rengê xwu cografya ra gênê. Destanan û estanekan ra bigêrê heta çekuyanê ziwanî, heta rengê posteyê însanî binê tesîrê cografya de yê. Hezar serrî verê cû feylesofê cografya Strabonî vato, xûy û karakterê miletê deştan û koyan zî yew nîyê; xûyê şarê deşte nerm o, ê koyî wişk o. Yanî şarê koyan rikin (înad) û serewişk ê. Tirkî, kurdan ra vanê "inatçı". Raşt a. Şaro kurd rikin û serewişk o. Înad û serewişkîya kurdan, koyan ra yena. Çunke kurdî bi hezar serran koyan de cuyayê. Mîyanê şarê kurdî de zî (kurdê vakûrî) ma kirdî hîna zaf wayirê rike û hina zaf serewişk ê. Çunke ewro kirdî, goreyê kurmancan ra hîna cor, koyan de, kurmancî înan ra cêr deşte de cuyenê.

Merdim biwazo şarêk nas bikero ganî verê cû biewnîyo folklorê înan ra. Xwura vanê folklor eynaya miletî ya. Gama ke merdim biewnîyo folklorê miletêk ra, merdim zano ke o milet koyan de cuyeno yan deştan de, şarê dewan o yan şaristanan, debara înan a rojane çî ser o ya, citêrî bîyê yan ney, bawerîya înan seyîn bîya. Û heta werd û kincê înan zî merdim zano.

Eger merdim bieşko qalê miletêk bikero, gereka merdim bieşko qalê folklorê înan zî bikero. Çunke her milet wayirê folklorêk o û bi folklorê xwu yeno şinasnayiş. Şarê Ewropa, 200 serrî verê cû ra bi xwu hesîyayo û wayir ro folklorê xwu vejîyayo. Folklorê xwu mîyanê şarê xwu ra dayo arê û nuşto. Bi no tewir bingeyê miletbîyayîşê xwu saxlem kerdo. Loma folklor de nuştiş zaf mihîm o.

Folklor, dinya de zafane bi fek bîyo vila û dima ameyo nuştiş. Çîyo ke bêro nuştiş vindî nêbeno û neslê ameyeyî rê maneno la çîyo ke nênusîyo vindî beno. Hetê nuştişî ra mîyanê kurdan de zî kirdî zaf erey mendê. Çend metnê verênî nêrê hesebnayîş tarîxê nuştekî yê kirdan nê 20-30 serranê peyînan de dest pêkerdo. Xebata folklorî ser o zî eynî serran de dest pêkerda la na xebate perçe-perçe ya û sîstematîk nîya. Tayê mintiqayan de vateyê verênan, estanekî, qolî (çibenokî), zewtî, duayî, deyîrî zaf ra tay arêdîyayê la tayê mintiqayan de hema arênêbîyê. Ma gereka nê çîyanê folklorîkan yew bi yew bidin arê û binusnin. Ma wayir ro ci vejî ke vindî nêbê. La xebatê ke nê serranê peyînan de biyê zî pêro muhîm û tarîxî yê. Çunke nê çî, bingeyê miletê ma virazenê. Raştê ci, şarê kurd, bitaybetî zî kirdî, nê serranê peyînan de hetê nuştişî ra weş aver şî. Derheqê ziwanî û nuştişî de, arêdayîşê folklorî de roj bi roje xebata xwu zêdnenê. Gelêk kitabî weşanîyayî. Mesela, da-des kitabê sanikan neşr bî. No ware de kovara Vateyî zaf muhîm a.

Ewro xebatanê baş û ercîyayan ra yew zî xebata rojnameyê Newepelî ya. Nê rojnameyî de folklor û cografyaya kurdan, ziwan û edebîyatê kurdan wina zelal û rengîn ameyê naskerdiş. Bi tesîrê nê rojnameyî xortê ma bi xwu hesîyayî û dest bi xebate kerd. Her mintiqa ra nimûneyê folklorî arêdîyayî û Newepel de weşanîyayî. Zaf çîyê ma yê folklorîkî vindîbîyayîş û merdiş ra xelesîyayî. Bi no qayde mîyanê şarê ma de, wendiş û nuştiş zî vila bi. Nê xebatan de keda heme kesî zaf muhîm a, zaf bi qedir û qîmet a. Goreyê îstatîskê ke edîtorê rojnameyî Roşan Lezgînî dayî mi, 90 hûmaranê Newepelî de nê eserê folklorîkî weşanîyayê:

Bawerî: 7 nuşteyî

Çibenokî: 139

Deyîrî: 39

Efsaneyî: 8

Fiqrayî: 57

Îdyomî: 16

Kayî: 31

Lorîgî: 3

Mamikî: 58

Meselayî: 88

Sanikî: 76

Vateyê Verênan: 212

Seke aseno, 734 eserê ma yê folklorîkî arêdîyayê, tesnîf bîyê, redakte bîyê û wina pak rojnameyê Newepelî de weşanîyayê û qeyd bîyê. Nê eserê ma do heta bi heta bicuyê.

Wa kes nêvajo “Şar şîyo aşme û asîman, ma hema estanekan dima geyrenê!” Qet rexneyêko baş û raşt nîyo. Ma do qey tarîxê folklorê xwu, tena nê 20-30 serranê peyînan qebul biker? Ma heta pêro çîyanê xwu yê folklorîkan arênêdin û nênusnin ma tam nêbenê milet. Ewro şert û mercê dinya bedelîyayê. Her çî bîyo asan. Heta 30 serrî verê cû dewanê Kurdistanî de elektrîk çinê bi. Şewê zimistanî, şewê derg û dilayî bi destanan, bi estanekan, bi qolan ameyne xemelnayîş û bîyêne roşn. Seba ke ma arêkerdişê folklorê xwu de rapey mendê, zafê nê çîyan ewro vindî bîyê.

Milet û folklor pîya yê, yewbînan ra cîya nêbenê. Folklornas J. G. Herderê almanî vato “Miletêk bieşko wayîr ro folklorê xwu yê neteweyî wejîyo, eşkeno xwuser bimano û bicuyo. Eger folklorê înan çinê bibo, ê zî çinê benê.” Loma gereka ma wayir ro folklorê xwu yê neteweyî vejîyê ke ma riyê dinya ra vindî nêbi. Şarê suomî yanî fînlandayijan, destanê xwu yê neteweyî "Kalevala" keşf kerd, nuşt û weşana. Bi tesîrê nê destanî bi xwu hesîyayî, bî neteweperwer û xwuserîya xwu îlan kerde. Keşfkerdişê nê destanî de tayê zî erey bimendêne belkî ewro riyê dinya ra şarê suomî çin bîyêne. Xwura, tarîx de folklorê ma ameyo talankerdiş. Dewletanê dagirkeran folklorê ma xwu rê hesebnayo û sey malê xwu nîşan dayo. Eger çîyo ke nêeşkayê sey malê xwu nîşan bidê, na rey texrîb kerdo. Ewro yeno zanayîş ke tarîx de zaf mîrektî û eşîrê kurdan, şexsîyetê namedarî yê kurdan, erdê kurdan, destanî, efsaneyî, estanekî û çîyê folklorîkê yê kurdan, dagîrkeran dest nayo ser û sey malê xwu nîşan dayo. Tarîx û hefizaya ma zî dagîr kerda û waşto ke hem miletê ma, hem zî tarîx û folklorê ma orte ra wedarê.

Eger ma wazenê ewro miletê ma, cografyaya xwu de linganê xwu ser o vindero, rîş û ristimê xwu tarîxî wa girebido û layê tarîxî ra nêvisîyo, gereka ma sey mêsanê hengemînî, sey morceleyan mîyanê xwu de organîze bibin û heme çîyê xwu yê folklorîkî kom biker û binusnin. Çîyê bînî rê jî Homa pîl o.*

___________
*No nuşte "Newepel, Rojnameyê Kulturî, Hûmare 94, Diyarbekir, Kanûn 2016, r. 7" de weşanîyayo.