FÎRAR!

Hepisxane de sîyasîyê kurdan sey musabeqa yewbînî ra persan persenê. Qismêkê enê sîyasîyan îdeologê hereketî yê, Îsmaîl Beşîkçî zî uca yo. Yew perse winî biya: "Koyo tewr berz yê Tirkîya kamcîn o?" Her kes vano "Koyê Agirî." Naye ser o Îsmaîl Beşîkçî vano "Şima kurd ê, şima vanê welatê ma Kurdistan o. Koyê Agirî mîyanê erdê Kurdistanî de yo. La cewabê şima ra bellî yo ke şima welatê xwu sey erdê Tirkîya vînenê. Şima welatê xwu sey erdê Îranî, sey erdê Îraqî, sey erdê Sûrîye vînenê. Dagîrkeran şekil dayo fikirîyayişê şima zî…"

Wexto ke ma keyepelê Zazakî.Net akerd, mi biyografî û fotografê nuştoxanê ma, kunye û fotografê qapaxê kitabanê înan arêdayêne ke keyepel de arşîv bikerî, wa şarê ma bivîno çiqas nuştoxê ma estê, çiqas kitabê înan estê. Yew nuştoxê ma biyografîya xwu bi fekê zemîrê kesê hîrêyinî nuştbî û mi rê şawitbî. Tede behsê wezîfeyê mecbûrî yê leşkerî zî kerdbi, vatbi "Nuştoxî leşkerîya xwu filan serre de bi rutbeyê yêdek subay kerde..."

Mi rê ecêb ame ke enê nuştoxê ma biyografîya xwu de ca dabi wezîfeyê leşkerîya artêşa tirkan ke ma kurdan ser o bi darê zorî ameya ferzkerdiş. Ey rutbeyê leşkerî zî xwu rê sey yew payeyê muhîmî dîbî. Oxro ke camêrd kurdîtîya xwu rê wayir vejîyeno, neteweperwer o, nuştox o...

O wext Îsmaîl Beşîkçî ame mi vîr, mi va, ey zaf baş tesbît kerdo ke fikrîyatê dagîrkeranê ma xorînîya hişê ma de ca girewto, coka tefekur, hisîyat û cuya ma pirrî nakokî yê!...

Her kes zano, kurdê ke mîyanê sînoranê dewleta tirkan de ciwîyenê, mecbûr, heta ke bi darê zorî şinê leşkerî kenê. Eke mecbûr nêbê, belkî nêşirê.

Mi Qibrîs de eskerî kerde. Mabeynê Lefkoşe û Magosa de, sînorê rûman û tirkan de yew dewe bî. Ez vana qey nameyê dewe bi rûmkî Turillî bî, la tirkan badê ke uca dagîr kerdbi, nameyê aye bedilnabi kerdbi "Erdemli". Kilîsaya tewr verêne yê Qibrîsî a dewe de bî. Kilîsayêka zaf entîqa bî, tirkan xwu rê kerdbî depo. Esas uca yew manastir bi, yanî cayê perwerdekerdişê rahîbeyan bi. Artêşe odayê manastirî kerdbî qawîşî, ma eskerî tede rakewtêne. Peyê manastirî de yew bîr estbi, fekê ey girewte bi, coka mi bi xwu awa ci nêdî la vatêne sey kevze kesk a, tebarik a, şîfa dana însanî. Zemanê rûman de xirîstîyanî her serre wesarî ameyê a awe ra şimita. Eynî ca de yewna kilîsa estbî ke badê pey viraştbî. Derûdorê ci de çend banê sey vîlla, ancî qismêk banê verênî estbî. Artêşe yew vîlla kerdbî bînaya qumandarîya tabure, yewe kerdbî bînaya qumandarîya bulige.

Qibrîs de hema vajêne ke zimistan çin bi; di aşmî payiz, di aşmî wisar, heşt aşmî zî hamnan bi. Hende germ bi ke çar aşmê hamnanî şarê ucayî saete yewendes de kewtêne zere hetanî saete çar-pancê şanî nêvejyayêne teber. Sûke, dikanî, her ca girewte; dinya bîyêne xir û xalî.

O wext Qibrîs de tayê leşkeran fîrar kerdêne şîyêne hetê rûman, belkî uca ra zî şîyêne Ewropa. Çimkî o wext, badê cuntaya leşkerî ya 12ê êlula 1980, derheqê zaf kesan de tehqîqat estbi. Hîna zaf kesê ke têkilîya înan û sîyasetî bibî, înan fîrar kerdêne. Demeyêk mi bi xwu zî nîyet xeripna ke ez fîrar bikerî. La meselaya mi bineyke cîya bî!

Tayîna qumandarê tabûra ma vejîyaybî, coka cinî û tutê xwu berdîbî Tirkîya û qumandarê buliga ma ra vatbi "Yew eskerê pêbawerî bişawe, wa çend rojî keyeyê mi de bimano, heta ez yena teftalê xwu bena. Wa keye bêwayir nêmano, beno ke yew şiro teftalê ma bidizno." Naye ser o qumandarê buliga ma kilîtê keyeyî da mi, şan de servîsê efseran dir ez berda qezaya ke keyeyê efseran tede yo.

Keyeyê efseranê garnîzonanê ê doran Akdoğan de bî. Muheqeq nameyê ucayî zî rûmkî biyo la tirkan eno name nabi pira. Ez verê cû zî çend rey şîbîya Akdoğan. Qeseba yan zî nehîyeyêka rindeke bî. Keyeyê ke subayî tede mendêne, mîyanê baxçeyan de vîllayê zaf rindekî bî. Baxçeyê înan heme bi gul û vilan xemilnaye, darê encîlêran, yengîdinyayêrî û mehşilêrî tede estbî, merdimî balkone ra destê xwu derg bikerdêne daran ra meyweyî çînayêne.

Ez şîya keye, mi ewnîya ke tayê paketî amade kerdê la keye tam tekmîl raviste yo. Yanî teftalê keyeyî heme cayê xwu de bî; mobîlyayî, ca û nivînî, mitbaxe pirrî eşya bî. Ez hîrê rojî uca menda, roja çarine qumandarê tabure ame ke paketanê xwu bibero. Rutbeyê ey yarbay bi, seba ke ageyrayêne Tirkîya, kincê sivîlî ser o bî.

Wexto ke ez o keye de mendêne werdê mi tabldotê eskerîya ra ameyêne. Roja ke yarbay ame, tasê seferî de seba di kesan werd ma rê ame. Mi werd dekerd tebaxan, tasî apey dayî eskerê ke ma rê werd ardbi. Min û yarbay ma pîya mitbaxe de serê masa de mîyanroje werd. Mi meraq kerdbi, coka mi persa ke çira keye raviste mendo. Va "Keye tim bi eno qayde raviste yo, kamcîn subay bêro, tede maneno, key ke şi, ancî raviste verdano." Mi va "Kamî keye ravisto?" Va "Hereketê Qibrîsî de rûmî remayî, keyeyî winî raviste kewtî ma dest. Xenîmet o."

Yarbay ke winî va, piranê werdî mi fek de mend. Ey bi keyfweşî dewam kerd, va "Tebaqê ke werdê ma ha tede, çetal û kewçika destê to bîle, heme rûman ra mendê."

Mi ewnîya tebaqanê werdî ra, ewnîya kewçika destê xwu ra. Ez nêeşkeya piranê fekê xwu biqurtnî. Zerrîya mi qelibîya, ez wurişta şîya lawabo…

Bineyke badê cû yarbay ame salone, va "Se bî? To qey nanê xwu nêwerd?" Mi masumîyetê xwu ra va "Şima senî hende rehet eşkenê kewçik û tebaqanê şarî ra werd biwerê, ca û nivîna înan de rakewê?"

Yarbay hêrs bi. Çimê ey bîyî sûr. Didanê xwu qirçnayî, ramit mi ser, va "Mi ti merdim zanayî! Enê çi qal ê, ti vanê se nika?" Tif fek ra perayêne. Hêrsan ra canê ey lerzayêne. Ez xwu rê mat mendbîya. Tam a linge de tayê eskerî bi reoyê leşkerî ameybî ke paketan bar bikerê biberê lîmanê Magosa. Eskeran da ber ro. Yarbayî dindanê xwu şidênayî, va "Ti dua bike ez şina!"

Eskeran paketî berdî. O zî înan dir şi. Mi zerrî ra duayî kerdî ke şi, ez ci ra xelisîyaya. La ena mesela ser o psîkolojîyê mi xeripîya.

Dima ez pêhesîyaya, wexto ke tirkan eşto Qibrîsî ser, bombarduman kerdo, zafê şarî areyî ser o bîyê, penîr û zeytûnê xwu bîle tebaqan de, sifreyê xwu ca verdayo remayê. Yanî her çîyê rûman waro mendo.

Psîkolojîyê mi bi eno qayde xeripîyabî, a roje ra pey, mi ke dest eştêne kewçike, bêhemd zerrîya mi qelibîyayêne. Ez nêeşkayêne werd biwerî. Coka mi nîyet kerd ez fîrar bikerî, biremî şirî mîyanê rûman, uca bimanî yan zî şirî Ewropa filan.

Şewa ke tam mi waştêne ez fîrar bikerî, şan de, postakarî yemekxane de mektubî kerdî vila. Yew lajekê cîranê ma ra mi rê zî yew mektub amebi. Nameyê ey Ehmed o, Diyarbekir de banê ma pêrabeste bî, ma serê banî ra şîyêne keyeyê yewbînan. Qehwe de ma pîya tawla kaykerdêne. Mektub de vatbi "Ez zî ameya Qibrîs, mi to rê 10 hezarî lîra pereyî ardê, bêre peranê xwu bibere." Rîyê enê mektubî ra mi planê fîrarî texîr kerd, mi va ez peranê xwu bigîrî hema şirê.

Ehmed yew dewre mi dima amebi esker. O wext serre de hîrê dewreyî esker girewtêne. Cayo ke Ehmed amebi, mabeynê Lefkoşe û Gîrne de bi. A mintiqa pêro kesk a, heme bi dar û ber a, rez û baxçe ya; darê porteqalan, mandalînayî, leymûnî, encîlî, yengîdinyayî, zeytûnî. Xwura rez û mehşilêran qet mevajê. Her ca gul û vilî karite…

Mi îzin girewt, serê sibayî rew ez wurişta bi otobusa dewe şiya Lefkoşa. Uca ra zî wenişta otobusa Gîrne. Yeşîlyurt de ez verê berê garnîzonê Ehmedînan de ameya war, mi sebebê ameyişê xwu va. Nîm saete badê pey Ehmed ame. Ma hal xatirê yewbînan persa. Mi rê qalê welatî, aîleyê mi û hevalanê ma kerd. Ehmedî va "Ez tîya cayê xwu ra zaf memnun a, ez xwu rê kewta pêşê dadîya xwu."

Sinifê Ehmedî sixîye bi la seba ke sivîlî de karê tesîsatê awe kerdêne, uca bibi mesûlê embarê awe. Teberê garnîzonê înan de, mîyanê baxçeyan de yew embarê awe estbi, înan Ehmed kerdbi mesûlê ê embarî. Ne îctîma, ne ders û talîm, ne nobete; sîleh bîle nêdabi ci. Ehmedî va "Terlikî mi lingan de, ez serqot hetanî şan verisnîya daran de ya. Karê mi zî, ez yew vana akena, a bîne gêna, awe veradana garnîzon, dima veradana qesaba. Hende. Tu kes eleqeyê mi nêkeno."

Ehmed zaf keyfweş bi, va "Ez kewta cenetê Homayî…" Zaf keyfê mi zî ame ke cayê ey rehet o. Çimkî cayê ma zehmet bi. Mi va "Mintiqaya ma de dar û ber hendayê şima nîyo, ma het awe tay a. Dîsîplînê ma zî zêde yo…"

Ehmedî pereyê mi dayî, ez ageyraya şiya.

Roja bîne serê sibayî ma îctîma de yê, gama ke çawîşê nobedarî tekmîl da qumandarê bulige û mewcûdê leşkeran hûmaritî, mi dî va "… yew zî fîrar!" Ez heyret menda, tay mend ez vajî "Nê hewwû! Mi fîrar nêkerdo, ez ha tîya. Ti xelet vanê…" Mi bi zor xwu de girewt. Bîye gurpegurpa qelbê mi. Heyecanî ez girewta. Çokê mi bîyî sist. Bê hemdê mi canê mi lerza.

Vanê merdeyî dekenê mezel, herrî erzenê ser, her kes dano piro şino. O zî wurzeno ke şiro la sereyê ey gineno tehtan ro, hema newe ferq keno ke merde o bi xwu yo. Yê mi zî, winî hişê mi ame mi sere, mi fam kerd ke ez nîya, yewnayî fîrar kerdo. Mi xwu zerrî de va "O ke fîrar bikero, ez a. Gereka mi fîrar bikerdêne! Kamî kerdo, helal bo ci rê. Lajê babîyan winî yê ha!"

Îctîma qedîya, taximî, mangayî, nobedarî, wezîfedarî her kes bi vila ke şiro wezîfeyê xwu. Katib verê mi ra vîyart va "Hemşerîyê to yo ha, diyarbekirij o." Û bi kînaye ma kurdî yan zî diyarbekirijî qest kerdî va "Xwura kar û halê şima wuqûet o!" Mi vengê xwu nêkerd.

Îstîrehet de mi firsend dî, ez şîya yazîxane, mi persa. Katibî ewraqê kesê fîrarî nîşanê mi dayî, fotografê ey zî estbi. Mi ewnîya ke ez çi bivînî; weylo! Eke Ehmedo cîranê ma bi xwu yo.

Ez heyret menda. Mi va "Heyran, eno merdim ha filanca de esker o, fîrar-mîrar nêkerdo! Mi rê pereyî ardbî, ez vizêr şîya, mi girewtî." Û bineyke zî ez ci ra hêrs biya, mi va "Her wuqûet kenê ma mil de!..."

Mi winî va û ez vejîyaya şîya sehaya talîmî. Bineyke badêna, katib bi vazdayiş ame va "Qumandarê bulige vendeno to." Ez şîya.

Qumandarê buliga ma zî Pali ra bi, o wext yuzbaşî bi, newe amebi. Mi ra razî bi, qedrê mi zaf zanayêne. Va "Ti raşt vanê?" Mi va "Belê."

Ez şîya çanteyê xwu ra mi mektub zî ard nîşan da. Bawer kerd. Derhal mi rê kaxidê îznî vet, yew mektubo resmî mohr kerd, da mi, va "O eskerê ma yo. Bi xeletî şiyo uca. Serê sibayî şo, bigîre biya."

Ez serê sibayî wurişta şîya resaya uca. Mi mektub da qumandarê buliga Ehmedînan, wend. Mi ra va "Ronişe." Û emir da çawîşê nobedarî ke tavilî Ehmedî bigîro biyaro. O mîyan de mi ra va "Şima senî pê hesîyayî?" Mi ci rê mesela qisey kerde. Va "Winî aseno ke katibanê ehmeqan numreyê tumenan dayo têmîyan ro!"

Qibrîs de di tumenî estbî: Tumena Pîyadeyan a Mekanîze ya 28. û Tumena Pîyadeyan a Mekanîze ya 39.. Her di tumenan de zî, eynî sey yewbînan, bi hawayêko sîmetrîk tabur û buligî estbî. Katiban bi xeletî kaxitê daxitimê Ehmedî de herinda 28 de 39 nuştbi. Coka Ehmed şibi uca, la dosyaya ey raşt ameybî buliga ma. Badê ke dosyayî ameybî, bulige ferq kerdbi ke yew esker çin o, fîrarê ci vetbi.

Ez û qumandarê buliga înan ma oda de qisey kenê, mi dî çawîşî Ehmed ard ke areq de mendo, tersayo, eynî sey arwêşo ke kewto fekê tajî, winî lerzeno. Feqîrê mi nêzano ke mesela çi ya. Qumandarî va "Ti xelet ameyê tîya. Coka fîrarê to veto. Hemşerîyê to ameyo, pîya şirê cayê xwu yê raştî, wa eskerîya to nêveyşo!"

Ma xatir waşt, şî serê asfaltê Lefkoşe-Gîrne de vindertî, otubusa Lefkoşe ameye, ma weniştî. Lefkoşe de zî ma weniştî otobusa xirxope ke şina ê dewanê derûdorê ma ra geyrena. Rayir ra moralê Ehmedî qet çin bi. Hema vajêne ke ma qisey nêkerd.

Qumandarê buliga ma tayê erazî kerdbi xwu çim, waştêne bikero cayê sporê eskeran. Erdê ê doran zî heme herra gewrike bî, pirrî kerrayê hurdî bî. Emir dabi yew çawîşî ke eskeranê ecemîyan, yanî êyê ke tertîbê neweyî de ameybî bigîro hêga ra kerrayan weçînê, dekerê çal û kortan, erd tesfîye bikerê. Eskerê ke newe ameybî, dades kesî bî. Serê hezîranî bi, Qibrîs de germê cehenemî dest pêkerdbi. Ehmed şan de ame resa bulige, serê sibayî înan o zî daxilê ê eskeran kerd. Ehmedê ma cenet ra ame kewt cehenem!

Mîyanroje de mi Ehmed yemekxane de dî, feqîrê mi bibi lepêk mendbi, lewê ey bibî huşk û hol. Ma yew masa de roniştî, mi va "Ehmed ti senîn ê?" Ehmed senî bo ke! Ti des kardî pirodê çilka gunî ci ra nêşina. Berme kewto qirike. Va "Lawo eno çi bi to ard mi sere? Çi îşê to pê kewto ti vanê ez ey şinasnena, ha filan ca de? To ez arda eşta adir!..."

Ehmed bi adir verdîya mi! Ez nêeşkaya cewab bidî. Mi vengê xwu nêkerd. Ez vajî se?

Ehmedî her roje îsyan kerd. Her roje mi ra hêrs bi. Mi ra nengî çînayî. Bibi xezeb...

Mi ke o dîyêne ha binê tîjîya sey adirî de kerrayan dano arê, adirê ey kewtêne kezeba mi. La ez se bikerî! Mi waşt ez şirî qumandarê bulige ra vajî ez şina herinda Ehmedî de kerrayan dana arê, la ez zana, qebul nêkeno. Mi nêwaşt ez Ehmedî ra vajî nîyetê min ê fîrarî esto, bêre ma pîya fîrar bikin. Ez çira guneyê lajekî bikerî xwu mil, heyatê ey de kaybikerî! La hetêk ra zî ez qerarê xwu yê fîrarkerdişî de êdî bibîya dudil. Çimkî hişê mi de tim Ehmed estbi, ez zaf kewtêne halê ey ver. Seke rîyê mi ra o ameyo kewto enê cehenemê Homayî. Eke ez fîrar bikerî, Ehmed do vajo, biewnî, ez arda eşta cehenem, o xwu rê rema şi. Ez zaf kewtêne xwu ver.

Mi fîrar nêkerd la eskero sixîye ke revîra ma de bi, ey fîrar kerd. Fîrarkerdişê sixîyeyê revîre Ehmedê ma rê werê ard, çimkî ci rê ca virazîya; tavilî şi bi mesûlê revîre. Selahîyetê sixîyeyê revîre zî zaf zêde bi, doktorî ra cêr amirê revîre o bi, ne sîleh ne nobete. Doktor hewte ra reyêk yan di reyî ameyêne saetêk vindertêne şîyêne. Fors û çalimê sixîyeyê revîre qasê doktorî bi. Bi eno qayde Ehmed ezîyetê bulige ra xelisîya. Ez zî xezeb û nenganê ey ra xelisîyaya.

Sey heyatê xwu yê sivîlîye, leşkerîye de zî mi qîymetê canê xwu nêzanayêne, mi caran zexelî nêkerdêne. Kamca zehmet esto ez tede biya.

Qibrîs de nêweşîyêka hamnanî estbî, kam bikewtêne perîşan bîyêne, eynî bîyêne sey kerga xînte, coka ci ra vatêne "tavuk hastalığı". Yew tewirê "humma" bî, merdimî tewî girewtêne, adirê merdimî şîyêne çewres dereceyî ra vîyartêne, çar-panc rojan de vîst-hîris kîloyî biyêne zeîf, hîna zaf zî masulkeyê merdimî bîyêne sey reseneyê xamî.

Rojêk mi ewnîya ke ez zî ha tewe gêna. Mi nêwaşt nêweşî mi de kar bikero, ez tavilî şiya revîre, Ehmedî het. Şansê mi rê doktor zî amebi. Tayê îlacî dayî mi, Ehmedî derzînî da mi ro. Doktorî tena yew roje îstîrehetê revîre da mi. La Ehmedî ez hîrê rojî revîre de verdaya. Va "Meşo, tîya îstîrehet bike, ma xwu rê suhbet bikin." Labelê di rojî badê cû doktor nişka ra vejîya ame, dî ke ez hema zî ha revîre de, zaf hêrs bi, va "Ti sipîsax ê, ti fedî nêkenê? Hevalê to ha talîm û nobete de, ti tîya rakewenê!..." Mi zaf fedî kerd. Mi kincê xwu têbestî, botî kerdî xwu pay, eşofmanê xwu mîyanê parçeyêkê qezeteyî de piştî kerdî binê çengê xwu û verê xwu da ders û talîm.