Gêlî rê yew însîyatîf lazim o

Mîyanê qezayanê Dîyarbekirî ra qezaya tewr tarîxî û balkêşe Gêl o. Gêl şaristanêko zaf kan o. Hîna zaf sey warê pêxamberan namdar o. Mezelê pêxamberan ra yê Hz. Elyesa, Hz. Zulkîf, Nebî Harûn Asefî, Zennun (Yûnus), Dalyan û Nebî Alaqî Gêl de yê.

Goreyo ke kitaban de nuseno, vanê nameyê Gêlî eslê xo de "Engl", "Êngilene" yan zî "Inglawa" bîyo. Nika kurmancî ci ra vanê "Egilê", kirdê ucayî vanê "Gêl".

Gêl da-pancas kîlometreyî vakurê merkezê Dîyarbekirî de verê qolê Madenî yê Royê Dîcle de serê gazêka berze de awan bîyo. Zemanê Pîr Bedirî ra nat (serra 1030) hetanî demê ronayîşê Komara Tirkîya, yanî heşt sey serrî ra vêşêr merkezê mîreyanê kirdan bîyo. Coka şarê merkezê Gêlî kirdkî (dimilkî, zazakî) qisey keno.

Dewê Gêlî yê ke sey muxtarî hesibîyenê 24 heb ê. Nînan ra 9 dewî kirdkî (dimilkî, zazakî), 10 dewî kurmanckî (kirdaskî) û 5 dewî zî kirdkî û kirdaskî pîya qisey kenê.

Reya verêne ez serra 2003 de şîya Gêl. Yeno mi vîr, mi kitabê Nusret Aydinî Diyarbakır - Eğil Hükümdarları Tarihi wend, dima ez werişta şîya Gêl. Awbendê Dîcle 1997 de derûdorê Gêlî binê awe de xerq kerdbi coka mi şeklo verên yê Gêlî nêdî. Ez vana belkî dinya de yewna şaristano hende tarîxî, yew diza tebîî ya hende muhteşeme sey Diza Gêlî çin a. La çi heyf ke nika sere de Diza Gêlî heme eserê tarîxî yê Gêlî bêwayîr ê, qederê xo rê terk bîyê.

Derûdorê Royê Dîcle tarîx ra nat heme dar û daristan, bax û baxçe bîyo. Çîyo tewr xirab, awbendan kulturê derûdorê royî binê xo de xerq kerdo. Faydeyê awbendan şarê cayî rê tena dereceyê awdayîşê hêgayan rê beno la hîna zaf dewleta tirkan nê awbendan ra îstîfade kena; awbendan ra elektrîk hesilnena û roşena.

Par wisarî zî ez reyke Gêl ra vîyarta şîya Pîran. La nê rojan (29.05.2015), ez û kek Nusret Aydin û yew merdimê ey (Nûrî Karakoç) ma pîya şîyî Gêl ra gêrayî. Nusret Aydin merdimêko entelektuel o, welatanê cîya-cîyayan de xebitîyayo. Serranê 1980yan de çar serrî yew şîrketê rayîrê asinî ke rayîrê asinî yê Bexdad-Felluce-Ramadî-Akaşatî viraştêne de îdarekarîye kerda. 1985 ra nat zî Wezaretê Karê Teberî yê DYA de xebitîyayo. Bitaybetî kosolxaneyanê Amerîka yê Îstanbul, Qahîre, Moskowa û Vankuverî de demeyêko derg xebitîyayo. Nusret Aydinî derheqê tarîxê Gêlî û Dîyarbekirî de di kitabê muhîmî nuştê:

1-Diyarbakır - Eğil Hükümdarları Tarihi (Avesta, 2003)

2-Diyarbekır ve Mirdasiler Tarihi (Avesta, 2011)

Verê cû rayîrê qezaya Pîranî Erxenî ra vîyartêne la nika rayîrê mîyanê Gêl û Pîranî virazîyayo. Nîsbet bi rayîrê Erxenî, Gêlî ser ro Pîran da-hîris kîlometreyî Dîyarbekir ra nêzdî bîyo. Coka rayîrê Dîyarbekir-Gêl-Pîranî de nika trafîk zaf sixlet o. Seba ke na mintiqa de ocaxê mucirî û mermerî estê zî trafîk hîna zêde yo; kamyonê girdî şinê û yenê. La nê ocaxî tebîetê derûdorî xeripnenê, dîmen û asayîşê orîjînalî texrîb kenê.

Neke tena nê sedeman ra rayîrê Gêlî de trafîk sixlet o. Esas seba ke Gêl de gorê pêxamberan estê, her cayê vakurê Kurdistanî û Tirkîya ra zaf kesî her roje şinê meqberê enbîyayan zîyaret kenê. Yanî Gêl de turîzm û geştê bawermendîye (inanç turizmi) hema vajîn ke bi qasê mekanê Brahîm Xelîlî yê Ruha sixlet o. La rayîro ke seba cayê mezelanê embîyayan viraşto de gelêk mezelê kanê tarîxî kerdê qurbanê rayîrî, texrîb kerdê û bêwayîr verdayê. Hetta, goreyo ke kek Nusret vano, yew kumbete zî uca estbîya la a zî rijnaya. Kumbete bîya qurbanê rayîrî.

Êdî kamî aqil kerdo ez nêzana, la cêrê meqberê pêxamberan de tam bi zihnîyetêko oryantal cayê pîknîkî viraşto. Yanî milet eşkeno şiro hetê cêrê mezelanê pêxamberan de -sey tezadêkê zîyaretan- xo rê keyf û seyran zî bikero; biwero, bişimo!...

Binê Gêlî de, cayê Mehlaya Tekya yê zemanêk ke nika kewta binê awe, qeraxê awe de tesîs û restorantî viraştê. Na mehla de, mezelê Elyesa pêxamberî, yew medrese û yew zî tekya estbîya. Estikê Elyesa pêxamberî  verî ke awe berz bibo, kiriştê berdê cayê mezelê Nebî Harûnî. La medresa û tekîye nika kewtê binê awe.

Hem turîstê xerîbî hem zî şarê Diyarbekirî bi erebeyanê xo danê piro şinê Gêl, nê tesîsan de maseyan wenê. Verê nê tesîsan de qeyix û vapurî zî estê. Kesê ke biwazê serê awe ra Diza Gêlî û bitaybetî mezelanê qralan temaşe bikerê, wenişenê nê qeyix û vapuran, serê awa awbendî ra yew tûr erzenê.

Texmînê mi gore, her roje bi seyan turîstê xerîb û cayî şinê Gêl zîyaret kenê, ê doran ra geyrenê. La wina aseno ke faydeyê nê turîstan ne Gêlî rê ne zî gêlijan rê beno. Çunke kes Gêl de nêmaneno. Zîyaretkerdişê hemîne wina kilmek, îşê saetan o.

Ameyeyo ke xêr û xêratê mezelanê pêxamberan ra yeno zî binê kontrolê dezgeyanê resmîyan de yo. Yanî xêr û xêrato ke bawermendî sey sedeqe dekenê sindoqanê serê mezelê pêxemberan dekeweno qaseyê dezgeyanê dewlete.

Verî ke ma şirîn Gêl, serê rayîrê xo de ma şîyî dewa Şerbetin. Na dewe serê rayîrê karwanî ke zemananê verî de Dîyarbekir ra şîyêne vakur, yanî serê rayîrê hevrişmî de awan bîya. Na dewe de nika yew xane esta. Goreyê melumatê ke Nusret Aydinî dayî, cayo ke nika xane esta de eslê xo de yew kullîye estbîyo. Hema zî dêsê qalindî yê nê kullîyeyî asenê. Beno ke yew qela zî uca estbîya. La no kullîye ra tena na xane payanî ra menda. Dewijan kerrayê şanekerdeyî yê nê kullîyeyî kiriştê berdê pê dêsê dorê camî wina elel usûl ronayê. Tayê merdiman zî nê kerrayî dekerdê mîyanê dêsê bananê xo.

Kek Nusretî va, cêrê xane de hemam estbîyo, zemanan ra awe ko ra sey selebî binê erdî ra kirişta arda dewe. Na awe hema zî esta, yew hênîyo hîrêlule ra sey hesirê çiman herikîyena. Karwan gama ke cor ra hetê Xarpêt û Meletî ra ameyêne, şarê karwanî û taciran xo nê hemamî de şutêne, tîya îstîrehet kerdêne hema şîyêne Dîyarbekir. Vanê çi raywan û karwanê ke uca ra vîyartêne, werdê xo kîseyê mîreyanê Gêlî ra werdêne.

Xana Şerbetinî ra nika tena yew qisim payanî ra mendo. Dewijan ser o ban viraşto, zereyê xane de zî bizan weye kenê. Yanî xana tarîxî bîya axurê bizan.

Hetê rojhelatê xane de, cêrê dewe de, serê yew gaze de di kumbetê tarîxî yê mîreyanê Gêlî estê. Nînan ra yewe şeşgoşe ya, yewe zî heştgoşe ya. Her çiqas nê serranê peyênan de dorê înan dês kerdo zî kumbetî zaf texrîb bîyê. Kek Nusretî va "Yeno mi vîr her di kumbetî zî zaf saxlemî bî. Gama ke dewe de mekteb viraşto, kerrayê nê kumbetan berdê pê dêsê mektebî ronayo."

Eke beledîye, komele û şexsîyetê zanayeyî yê Gêlî şêwrê xo bikerê yew û seba restorekerdişê nê kumbetan, ancî seba restorekerdişê na xane yew projeyê restorasyonî virazê, ez vana muheqeq do tayê çimeyanê fonan ra fînansman peyda bikerê. Çunke nika seba restorekerdişê eseranê tarîxîyan hem îmkanî zaf ê, hem personelê kalîfîyeyî ke bieşkê nê tewir eseran restore bikerê Dîyarbekir de zêdîyayê hem zî fehmê pawitişê eseranê tarîxîyan mîyanê şarê ma de êdî sey verî nîyo.

Projeyê restorasyonî seba Diza Gêlî zî lazim ê. Mesela, dîyarê Diza Gêlî ra çend nêrdewanî binê erdî ra şinê resenê verê royî. Beledîye, komeleyî yan zî zanayeyê Gêlî eşkenê seba akerdişê nê nêrdewananê binê erdî yew proje amade bikerê. Nê nêrdewanan pak bikerê, akerê û bikerê xizmetê zîyaretkerdoxan. Xususen zî seba restorekerdişê eseranê kanan yê sey Camîya Tacîyan ke hema zî dêsê aye payanî ra yo projeyî virazîyê, ancî banê kanî yê orîjînalî ke dorê Diza Gêlî de yê, bi ardimê fonan restore bibê, do Gêl û gêlijî pîya sîrkulasyonê turîstan ra fayde bivînê.

Seke mi cor ra zî va, nika turîzmêko zaf zêde Gêl de esto. Wina aseno ke do no turîzm tim dewam bikero û bizêdîyo. Her roje bi seyan kesî şinê Gêl zîyaret kenê. La halê hazir faydeyê nê turîstan ne Gêlî rê ne zî gêlijan rê beno. Hetta ke no sîrkulasyonê turîstan derûdormeyê Gêlî, bitaybetî Diza Gêlî texrîb keno. Eke zanaye û roşinvîrê Gêlî seba pawitişê eseran û tebîetê Gêlî yew hereket bidê destpêkerdiş zaf baş beno.

Xulasa nika Gêlî rê yew însîyatîfê hawirdorparêzîye yo sivîl (çevreci sivil bir insiyatif) acîlen lazim o. Verê verkan ganî zanaye û roşinvîrê Gêlî dest bi xebate bikerê, helbet do heskerdoxê Gêlî zî roj bi roje bizêdîyê û paştgirîya înan bikerê.

Eserê tarîxî ke welatê ma de yê, ma rê sey mîrasê heme însanîyetî emanet mendê. Îdarekaranê dewleta tirkan seba ke bi çimê kolonîyêk ewnîyenê welatê ma ra, eserê tarîxî ke Kurdistan de estê bêwayîr verdayî, hetta ke texrîb kerdî. La şarê ma zî qet qîymetê eseranê tarîxîyan nêzana. Ganî me heme wayîrîya welatê xo, eseran û erjanê welatê xo bikin.