Hawar û Kulturê Kurdan

Hemreş Reşoyî 34 hûmarê kovara Hawarî arêdayê û waşto sey cild (24-57) newe ra çap bikero, bi eno minasebet Nûredîn Zazayî ra yew nûşte waşto. Ey zî eno nûşte sey vateyê verîn semedê cildkerdişê hûmaranê 24 ra hetanî 57 yê kovara Hawarî nûşto. Hemreş Reşoyî Berlîn de 1976 de cildê Hawarî pa enê vateyê verînî weşanayo. Dima, Konê Reş eno nûşte neqlê kitabê xwu “Dr. Nûredîn Zaza: Kurdê Nejibîrkirinê (1919-1988)” kerdo. Seba ke qelema Nûredîn Zazayî ra semedê ma zanayişê muhîmî yê tarîxî diyenê û wendoxanê ma rê zaf faydeyê xwu beno, coka mi eno nûşte uca ra girewt û tada kirdkî ser. (Roşan Lezgîn)

* * *

Eylulê 1930î de, gama ke birayê mi Dr. Nafîz Tirkîye ra viyart Sûrîye, ey ez zî xwu dir berda, o wext ez zaf qij biya.

Badê ameyişê ma yê bi Sûrîye, ma çend aşmî Heleb de mendî û uca ma wextêko zaf bi ters viyarna. Seba ke miyanê fransizan û tirkan newe ra bibi weş û kurdî ancî binê lingan de mendbî, telebê tirkan ser o fransizan waştêne ma apey biaçarnê û sereyê ma bidê verê şimşêrê celadanê ma. Neke tenya fransizan êdî nêwaştêne verara xwu kurdanê welatparêzan rê akerê, hema vaje ke heme arêdaybî û sînor ra dûr vistbî berdîbî Şam. Badê ke bi ardimê kurdanê Şamî bext da ma û ma rê rayir akerd ke ma Sûrîye de bimanin, ma zî Heleb ra şî Şam.

Uca pîlanê taxa kurdan ra Elî Axayê Zilfo bi cuwamêrdîyêka zaf berze wuriştbi. Ey banê xwu yo pîl bi her di hetan wa, yanî hetê zereyî û hetê meymanan pa cil û nivînan, pa werd û şimite surgunîyanê kurdan rê verdabi û o bi zav û zêçê xwu yê bêhûmarî –rehmetî merdimêko bedew û bi laş û gewde bi, çar-panc cînî kerdbî- şibi kewtbi banêko ting û tarî. Wexto ke ma ameyî Şam, meymananê Elî Axayî verê xwu de ma rê zî ca akerd û bi zerrweşîyêka pîle ma hewênayî. Hetê zereyê banî de ke zaf hîra bi, rehmetî Haco Axa pa cînî û çend lajanê xwu yê pîlan; Hesen, Çaçan û Cemîl mendêne. Coka cînî û qerwaşanê ey werd pewtêne û ma hemîne piya uca werdêne.

Herçî meymanê teberî, ez û birayê xwu û enê merdimî bî: Mîr Celadet Bedirxan, Qedrî û Ekrem û Mihemed Cemîlpaşa, Hemzeyê Muksî. Enê heme pa Haco û tutanê xwu, endamê Rêxistina Xoybûnî bî. Çend aşmî verî ke ma bêrin Sûrîye, wexto ke Îhsan Nûrî Paşayî Agirî de tirkan dir şer kerdêne, nînan zî girewtbi xwu ser ke hetê Sûrîye ra êrîşê Tirkîye bikerê û bierzê bajarê Mêrdîn, Midyad, Diyarbekir, Ruha û tayê cayanê bînan ser. La riyê kêmaneya amadekarî ra nêşekayê karê xwu biberê sere û apey ageyraybî. Fransizan zî semedê xatirê tirkan ê qefilnaybi û sînor ra dûr vistibî berdbî Şam.

Seba ke nêresaybî hedefê xwu û vernîya hereketê înan de rayir amebi girewtiş, êdî her çî ra vêşêr qiseykerdişê înan tadîyabi meselaya kulturî ser, xaseten zî wendiş û nuştişê zimanê kurmancî ser. Her şan, wexto ke odaya roniştişî biyêne pirrî, mi bi keyfweşîyêka pîle goşdarîya munaqeşe û temaşeyê pêrodayişê înan kerdêne. Celadet Bedirxanî alfabeyêka kurdî bi herfanê latînî viraştbî û waştêne bi ena alfabe kovarêk vejo. Ekrem Cemîlpaşa, Hemzeyê Muksî û tayê bînan tede zaf kemanî dîyêne û bi wuşkî vera ci de vejîyayne. Lê seba ke Celadetê rehmetî zaf ziwanî zanayne, epey wext Ewropa de mendbi, tew ser de zî zaf zekî, zanaye û mahir bi, bala xwu dayne rexne û vatişê şarî ser û xebitîyayne ke xeletîyanê xwu bişinasno, alfabeya xwu venganê ziwanî gore virazo, şîwe û diyalektanê bînan ra rêz û qeydeyanê bingeyînan vejo. O rewna ra enê karî ser o şixulîyayne. La Şam de eno kar bibi mijûlîya ey a heme wextî. Serra 1932 de, badê ke alfabe viraşte, wurişt destûrê vetişê kovara Hawarî girewt.

Hûmara ewilîne 15 gulan 1932 de vejîya. Heta hûmara 24ine tayê nuşteyî bi alfabeya erebî tayê bi herfanê latînî ameyî nuştiş. Hûmara verîne de Mîr Celadetî bi kurmancî, farisî, tirkî, erebî û fransizî alfabeya xwu dayne şinasnayiş. Ena alfabe de, badê pey, tayê vurîyayişî biyî. Vurîyayişo tewr pîl eno bi ke “K” kewt herinda “Q”yî, û ena herfe zî herinda “K” girewt. Badê pey, tayê vuriyayişî, ma vajin “ê”, “î”, “û”yê ke verê “y” yenê ser o kerdî. Ena rêze gore “dê” biyêna “diya min”, “rê” biyêne “reya min” yan “riya min”, “arîkarî” biyêne “arîkariya min”, “rû” biyêne “ruyê min”.

Destpêkê xebata xwu ya rojnamegerî de Mîr Celadetî xwu rê çend hetkarî resnayî û kerd ke peyayê sey Dr. Kamîran Bedirxan, Osman Sebrî, Qedrîcan û tayê bînî bi kurmancîyêka berze, bi nuşteyanê têkelan –hîkaye, şiîr, tarîx- rîpelanê Hawarî bixemilnê. Badê pey zaf kurdanê bînan Sûrîye û Îraq ra nuşteyê xwu semedê Hawarî şirawitî. Înan miyan de neke tenya şairê namdarî yê sey Cegerxwîn û Goran estbî, belkî axa, feqî, rêncber, citêr û şiwaneyî zî estbî. Bi eno hawa, Hawarî rayirê wendiş û nûştişê kurdî, rayirê kulturê kurdî û rayirê hişyarî kurdan rê akerdêne.

La çi heyf ke Hawarî zaf dewam nêkerd. Resa hûmara 26ine û roja 18 sibat 1935 ra pey nêvejîya. Hîrê serrî û hîrê aşmî hîrê rojî dewam kerdbi. Sedemê vindertişê ci zafî bî. Ma kilm vajin, wendoxê ci tay bî û pereyo ke înan ra ameyne qîm nêkerdêne ke xebatkarê ci pê debara xwu bikerê. Aboneyê Hawarî çend kurdê Sûrîye û çend kurdê Behdînanê Îraqî bî. Tenya rey-rey bi dizdînî kewtêne Kurdistanê Tirkîye. Tu komel û hukmat zî çinê bi ke destê xwu bido ci. Seba ke kurmancî mekteban de nêameyne wendiş coka wendoxî zaf erey resayne, loma bi serran gazîya Hawarî biriya.

Serra 1941 de înglîzî kewtbî Sûrîye û o wext semedê tersnayişê tirkan waştêne kurdan hetê xwu ser biancê, miyanê xwu û kurdan weş kerdêne. Coka rayir akerd ke Beyrûd û Amman de weşanê kurmancî û soranî dest pê bikerê û Hawar zî newe ra bêro weşanayiş.

Seba ke dinya şer de bî û Rojhelatê Miyanînî de kaxid bi zor kewtêne dest, la înglîzan bi cuwamêrdî kaxid dayêne Mîr Celadet Bedirxanê rehmetî. Ey zî enê kaxidî ra tay semedê Hawarî abirnayne, la tayê zî bazarê siyayî (karaborsa) de bi fiyetêko zêde rotêne. Bi eno qeyde ey hîrê serrî ancî Hawar zinde kerd.

O wext êdî mi zî xwu resnabi û xwu baş mûsnabi kurmancî, mi zî tede dest bi nûştiş kerd. Keyfê rehmetî zaf hîkayeyanê mi rê ameyne, her hîkayeya mi hîrê-çar rey wendêne. Wexto ke ez şiyêne keyeyê ey, eger meymanî zî keye de bibîyêne, waştêne ez bi xwu hîkayeyan înan rê biwanî. O wext wuriştêne lew nayêne çareyê min a, vatêne “Ti Çexovê ma yê, kirîv Çexov!” Çimkî rehmetî kirîvê mi bi. O wext mi hîkayeyê xwu bi nameyê Nûredîn Ûsif nûştêne.

La ena rey Hawarî zaf nêramit, serra 1943 de ancî vindert. O wext almanî Rûsya de şikîyayne û Tirkîye zî hêdî-hêdî xwu înan ra dûrî dayne. La enê vuriyayişî kurdî qîymet ra vistî û înglîzî vera kurdan de ageyrayî dişmenîya xwu ya verîne ser. Enê ra pey, zêde nêşi, teyareyê înglîzan Kurdistanê Îraqî da bombayan ver.

Axir senî bo zî, semedê ê kesanê ke wazenê kurmancî binûsnê Hawar eserêko zaf qîymetin o, wendişê ci hewce yo. Hemreş Reşo bi newe ra çapkerdişê Hawarî karêko baş keno. Ma nika ra ey pîroz kenê û hêvîdar ê ke enê karî rojêk verê rojan temam bikero.

Lozan, 22.04.1975