HERBÊ ŞÊX SEÎDÎ SER O

Şêx Seîd 1865 de Palo de hamewo dinya. Lacê Şêx Mehmûd efendî yo, tornê Şêx Elî Septî yo. Şêx Elî Septî zî tornê Seyid Haşimî yo. Şêx Seîd bi eslê xwu kurmanc o. Kalikê Şêx Seîdî Bismîl ra yê, nameyê dewa înan Çilsitûn a, tirkan kerdo “Kırkdirek”. Bawkalê Şêx Seîdî Şêx Elî Septî telebeyê Mewlana Xalidî yo. Mewlana Xalid zî bi eslê xwu kurd o. Erebî Mewlana Xalidî ra vanê “Mewlana Xalid el-Kurdî”. Elî Septî wexto ke Diyarbekir de Camî-Kebîr de îmamtî keno Mewlana Xalidî vîneno û bi waştişê Mewlana Xalidî şino Şam, dima Mewlana Xalid îcaze dano ci û erşaweno Palo.

Wexto ke sultanê Usmanîyan Muradê çarin şino seferê Bexdadî, yeno Diyarbekir, beno meymanê yew merdimê Seyid Haşimî. Sultan Murad xebere erşaweno Seyid Haşimî rê, vano “Wa bêro mi bivîno.” Hesabê sultanî o yo ke xwu û seferê Bexdadî verê mîr û alimanê kurdan de meşrû bikero. Seyid Haşim nêşino dîwanê ey. Çimkî ne Muradê çarinî ra ne zî seferê Baxdadî ra memnûn o. Seyid Haşimî gore sultan Murad merdimêko kêmexlaq o, şarî rê titûn û çiyê ke serxoş kenê yasax kerdê la o bi xwu saraya xwu de şimeno. Seyid Haşim heto bin ra zî seferê Bexdadî meşrû nêvîneno. Çimkî eno herb herbê misilmanan xwu bi xwu yo. Seyid Haşimî gore caîz nîyo ke misilmanî misilmanan dir herb bikerê. Eno fikrê Seyid Haşimî sultanî har keno. Enê ra sultan ke sefer ra ageyreno, esker erşawano dewa Çilsitûnî ser, eskerî dewe de qetlîam kenê. Keyeyê Seyid Haşimî ra yew puteko qijkek tenya xelesiyeno. Nameyê enê tutî Huseyno Qic o. Neslê Keyê Şêx Elî enê Huseynê Qicî ra dewam keno.

Mîr û mîrazê enê aîleyî de verba neheqê û çewtîye de îtiraz û serewedartiş esto. Şêx Seîd mîrasdarê Seyid Haşimî yo. Merdimo ke biwazo serewedartişê Şêx Seîdî fam bikero gereka kodanê înan yê genetîkî zî bizano.

Herbê Cîhanî o yewin ra dima bi serkêşîya înglîzan miletê ke binê hukimdarîya Usmanîyan de bî, yew bi yew aqitîyayî. Çimkî fikro ke 1789 de Şorişê Fransizan ra vila bibi, erey bo zî, resabi miyanê tebaya Usmanîyan.  

Usmanîyan dewrê Meşrutîyetî ra pey zaf merdimê xwu seba perwerdeyî erşawitî Ewropa. Enê merdimî ziwanê ewropijan bander biyî, kitabê înan wendî û binê tesîrê înan de mendî. Wexto ke ageyrayî welatê xwu, çiyê ke pê bawer kerdo, dorê xwu de vila kerdî. Hameyî yew ca, xwu organîze kerd. Kadroyê xwu kerdî hedre û partîya xwu saz kerde. Nameyê ena partî “Îtîhad we Teraqî” ya. Miyanê ena partî de kesê bi eslê xwu kurd zî estbî, mensûbê miletanê bînan zî estbî. La zafaneyê kadroyê ena partî nîjadperest û tirkperestî bî. Ena partî çiqas ke biyê tirkperest tayê endemê ci ke tirk nîyê yan zî tirkperestî qebûl nêkenê, vera-vera dûrî kewtî. Ena partî çiqas ke biye tirkperest zidê xwu zî ardî meydan. Dewleta Usmanîyan ke vila biye û rijîyaye, dewran kewt destê îtîhadciyan û înan zî dest pê kerd bingeyê Komara Tirkîya kerd hedre.

Gelo vilabiyayişê dewleta Usmanîyan waştişê înglîzan nêbi? Gelo Îtalya, Fransa û Brîtanya seba çinayî eskerê xwu Anadolî ra kaş kerdî? Eno mîrasê Usmanîyan ra yew parçeyo qitalek şagirdê ewropijan Îtîhad we Teraqîcîyan dest de bimano qey înglîzan baş nîyo? Îtîhad we Teraqîcî înglîzan ra nizdî bî yan Şêx Seid? Gelo eno ahwal de kam nizdiyê înglîzan bi?

Gelo kurdan eno ahwal de se kerd? Kurdan herbê cîhanî o yewin de zî 1919 ra heta 1922 de zî destek da tirkan. Çimkî Mistefa Kemal hamebi Kurdistan de geyrabi, heq û hiqûqê kurdan teahut kerdbi. Eno are de “Kurd Tealî Cemîyetî” bi sereketîya seyid Abdulqadirî abibî, seba heq û hiqûqê kurdan xebetîyayne. Seyid Abdulqadir serekê Meclisê Mebûsan yê Usmanîyan bi. Seyid Abdulqadir tornê Seîd Tahayî yo. Seyid Taha zî şagirtê Mewlana Xalidî yo. Seîd Taha û Şêx Elî Septî embazê yewbînan ê. Qederî tornê enê merdiman zî ardî yew ca. Embaztîya Şêx Seîdî û Seyid Abdulqadirî embaztîya baw û kalan a.

Yew deme ra pey paşta hukmatê Anqara ke biye xurt, înan û dewletanê Ewropa pê kerd, tirkan verê xwu da kurdan ser. Hinî îhtîyacê înan bi kurdan nêmendbi. Dem hamebi ke dewleta tirkan riyê xwu yê raştî nîşanê kurdan bido. Aye ra Mahmud Esat yew xeberdayişê xwu yê meclisî de vano “Ê ke miyanê sînorê mîsaqê mîllî de ciwîyenê pêro tirk ê, kam enê qebûl nêkero ma eşkenê heqê înan ra bêrin!” Dewam keno vano “Kam ke tirkbiyayişê xwu qebûl nêkero tenya yew heqê ey esto, o zî tirkan rê xizmetkarî ya.” Dem demê “tek”biyayişî yo! Eyro zî tornê Mahmut Esatî hergo roc vanê “tek û tek, tek û tek…” Vanê “Kurdo, ti behsê heqê xwu meke! Ma rê heq, to rê neheqî musteheq a!”

Miyanê enê hal û ahwalî de “Kurd Tealî Cemîyetî” qefelnenê, endamanê cemiyetî gênê binê teqîbî. Kurd Tealî Cemiyetî ke qefelna, kurdan Komîteyê Îstîqlalê Kurdistanî-Azadî awan kerde. Serekê enê hereketî Xalit beg û Yûsif Ziya bî. Xalit beg vistewreyê Şêx Seîdî yo. Yûsif Ziya şêx û beganê kurdan miyan ra geyreno, destek wazeno. Enê merdiman ra merdimo tewr qedirberz Şêx Seîd o. Serhed ra bigêrê hetanî Heleb, Heleb ra hetanî Silêmanîye nas û dostê Şêx Seîdî estê. Yûsif Ziya şino Xinûs, şêxî dir mişawire keno û şêxî erşaweno hetê Diyarbekirî. Zimistan o. Qamêk vewre erd de ya. Şêxî rê xem nîyo. Şêx hetanî Hêne şino. Eno are de xebere şêxî rê yena ke ageyro hetê Çewligî ser.

Dewlete mesela hesîyaya. Serekê Hereketî Azadî tepşiyayo! Xalit beg û Yûsif Ziya Bidlîs de, Seyid Abduqadir zî Îstanbul de. Dehwa şêxî ser o manena. Şêx Ebdurehîm pê hesyeno ke Şêx Seîd hamewo Hêne, yeno vera, ey dawetê Pîranî keno. Seba ke wezyet baş nîyo, şêx nêwazeno şêro Pîran. Şêx Ebdurehîm înad keno û zor dano bide. Kuwenê rayir, hetê talihê siyayî wa şinê!

Rêştaya kambaxe qederê ma yo siya rêsena. Şêx wexto ke şino Pîran, rayir ra tayê mehkûmî zî kuwenê şêxî dima. Şêxê ma alîmêko zaf pîl o, la çi heyf ke hetê xwu yê siyasî û eskerî zeîf o. Dewlete hevalbendê şêxî tepîştê, xwura waşto ke îfedeyê şêxî bigêrê, şêx nêşiyo îfade. Aye ra şêx zî ha binê taqîbatî de. Şêx ha Pîran de, cendermeyî yenê şêxî ra vanê “Mehkûmî to reyde estê, enê mehkûman teslîmê ma bike.” Şêx vano “Nika dawetê ma wo, zaf merdimî yew ca de yê, enê merdimî qebûl nêkenê şima enê mehkûman miyanê ma ra bigêrê berê, binêk sebir bikerê heta eno milet bibo vila. Ez o çax înan dir xeberî dana, îqna kene û dana şima.” Labelê eskeran rê bide hameyo, hê porovakasiyonî dima.

Çi heyf ke Şêx Ebdurehîm mesela fam nêkeno! Nêzano ke hal û hereketê têgeyrayişê ey qederê yew miletî tayin keno. Şêx hetkarîya mehkûman keno. Pêrodayiş veciyeno û eskerî kişiyenê. Hereket bêwext dest pê keno.

Çiyo ke bi hêrs dest pê bikero peynî baş nêbena. Şêx Ebdurehîm xwu sera camêrd o, mêrxas û bêters o. Feqet serewişk o. Çewî nêgoşdareno. Ena xwubawerîya ey bena sebebê rijîyayişê gunî.

Badê herbî lacê Şêx Seîdî Elî Riza şino beno meymanê kurdanê ma yê Başurî. Şêx Ebdurehîm zî şino Binê Xete. 1937 de Şêx Ebdurehîm wazeno bêro hawarê Dêrsimî. La Şêx Ebdurehîm û embazê xwu dewa Bismilî Salat de erdê kalikê xwu Seyid Haşimî de şehîd benê.

Mi gore, sebebê yewin yê sernêkewtişê enê hereketî hetê şiûrê neteweyî ra kurdan de kemane esto. O diyin, destpêkerdişo bêwext o. Hîrêyin, merdimê ke bêhemdê şêxî kewtê miyanê hereketî.

Gelo şima vanê enê mehkûmî seba çi biyê mehkûm. Ez şima rê vaco, enê merdimî seba heq û hiqûqê şarê xwu mehkûm nêbiyê. Yan merdimî kiştê yan cînî remnaya, yan dizdî kerda yan zî qaçaxê eskerî yê. Eke vînenê şêx behsê serewedartişî keno, enê merdiman rê roc akeweno. “Deyira Key Malla Xelîlî” de şexsîyetê enê merdiman weş aseno. Mi waştêne ez ena deyire binusnî la derg a. Kam biwazo eşkeno www.zazaki.net de ena deyire biwano. Ena deyire de Hesê Huseyno û Mehmealîyê Dergo behsê karakter û hesabê xwu bi fekê xwu iqrar kenê. Miyanê hereketî de sey enê merdiman zef kesî estbî.

Her dewr de merdimê bêbextî estê, paweyê firset û menfîatê xwu yê. Eyro roc zî rewşe nêvuryaya. Tayê merdimî estê, bi fekê xwu zaza la bi mezg û pîzeyê xwu xulamê dewlete yê. Şêx Seidî kenê zaza la qet kurmancbiyayişê ey ra behs nêkenê. Raştî ena ya ke, Şêx Seîd kurmanc o, la nizdîyê 200 serrî yê ke ha miyanê ma kirdan de. Hema ra zî keyeyê xwu de kurmancî qisey kenê. Ena aîle kurdîtî xwu ra yew game zî apey nêeşta. Na aîle seba heqê kurdîtî zaf bedel dayo û hema ra zî bedel danê. Ma enê zî bizanin ke mensûbê ena aîle pêro şopdarê Şêx Seîd nîyê. Tayê merdimî estê, sey tayê mirîdanê xwu mîrasê Şêx Seîdî wenê feqet rêça ey nêşopnenê. Demê weçînayişan de ne dost vanê ne zî dişmen, ne hewl ne zî xirab, berê heme kesan kuwenê!

Şêx Seîd yew merdimo dîndar bi. Eke ser bikewtêne netîce beno ke yew dewleta îslamî ronayne. Bibo nêbo, gere nameyêkê ena dewlete bibiyêne. Nameyê ena dewlete “Kurdistan” ra wetêr yewna çî nêbiyêne. Eke nameyêko bîn îcab bikerdêne, erd û asmîn ra geyrayne nameyêk peyda kerdêne labelê eno name qet û qet Zazakistan nêbiyêne. Çimkî eno qeyde yew milet yan zî yew erd riyê dinya de çin o. Nameyê “Kird” esbti, welatê kirdan zî Kurdistan bi. Xwura lîteraturê aîleyê Şêx Seîdî de çekuya “zaza” çinîk a. Ena aîle ma ra vana “kird”, memleketê ma ra zî vana “Kirdane”. Eno namekerdişêko eslî yo.

Eke enê Kirdaneyê ma de, bipersê vajê mintiqeyê şima ra çend şehîdê şima estê? Pîran, Hêne û qismêkê Dara Hênî xaric, sewbîna cayan ra kirdî, yanî zazayî çin ê. Ez bi xwu Qerebegan ra ya. Mela Hesenê Kezîba vêşêr ez kesî nêzana, kes Şêx Seîdî dir nêkewto herb. Eke yew Qerebeganij vecîyo Qerebegan ra hinda engîştanê yew destî name bido, vaco ha to rê nameyê şehîdanê Herbê Şêx Seîdî, ez ci rê minetdar bena. Ena perse semedê Sîwanijan zî cayê xwu de ya. Ena raştîya ma ya, wa kes qisûr nêewnîyo. Herbê Şêx Seîdî herbê Kurdistanî bi, kirdanê ma ra zêdeyêr kurmancî tede estbî.