Hewnê Newroze Hewnê Ma Kurdan o

Hewnê Newroze Hewnê Ma Kurdan o

Roşan Lezgîn

Hewnê Newroze, nameyê kitabê hîkayeyan ê Munzur Çemî yo. No kitab hetê Weşanxaneyê Vateyî ra 2005 de Îstanbul de ginayo çape ro û 135 rîpelî yo. Tede 17 tene hîkayeyî estê. Verî ke ma bala xo bidin muhtewaya nê kitabê ma ser, ez wazena derbarê cuyê nuştoxê ma yê kedkarî ser o çend qalan vaja.

Munzur Çem 1945 de dewa Gêxî Qurze de ameyo dinya. Dewa Gêxî Seter de dest bi wendişê mektebê verênî kerdo û dima ra Nazîmîye de mektebo mîyanên wendo. 1969 de Dîyarbekir de Kolejê Tenduristî wendo û dima ra zî Anqere de Fakulteya Îqtîsadî û Ticarî qedênaya.

Munzur Çemî 1970 de dest bi nuştişî kerdo û bi nameyanê cîya-cîyayan nuseno. Sey numûneyî: H. Toprak, A. Taş, M. Çem, B. Şîlan, S. Dilan, Mirzali Çimen…

Munzur Çem awankerdoxanê PENa Kurd ra yew o. Mîyanê Grûba Xebate ya Vateyî de zî sere ra hetanî nika xebitêno. Meqale û nuşteyê ey ke rojname, kovar û keyepelanê enternetî de weşanîyenê ra teber, hetanî nika nê kitabê ey ginayê çape ro û vila bîyê:

Türkiye Kürdistanı: Eknomik ve Sosyal Yapı, Özgürlük Yolu Yayınları, 1985

Gülümse Ey Dersim - I, - II, - III, Özgürlük Yolu Yayınları, 1990 – 91 – 93, Koln

Dünü ve Bugünüyle Geri Kalmışlık Sorunu, Öz-Ge Yayınları, 1991, Ankara

Hotay Serra Usivê Qurzkizî, Weşanên Roja Nû, 1992, Stockholm

Tayê Kilamê Dêrsimî, 1993, Stockholm

Ferhengê Kurdî – Tirkî (Kirmanckî/Zazakî – Türkçe Sözlük), Stockholm

Alevilik Sorunu ve Dersim Ayaklanması Üzerine, 1995, Stockholm (Düzeltilmiş İkinci Baskı: Dersim’de Alevilik, Weşanên Pêrî, 1999, Îstanbul)

Ormanın Dili, 1996, Stockholm

İsyana Çağrı, 1996, Sotockholm

Ekmeği de Yaktılar, Pencinar Yayınları 1997, Koln

Kulê 38î, Weşanên Komkar, 1998, Koln

Luye be Biza Kole ra, Weşanên Komkar, 1998, Koln

Tanıkların Diliyle Dersim 38, Weşanên Pêrî, 1999, Îstanbul

The Voice of the Forest, Komkar Publications, 2000, Koln

Hewnê Newroze, Weşanxaneyê Vateyî, 2005, Îstanbul

Gula Çemê Pêrre, Weşanxaneyê Vateyî, 2007, Îstanbul

Eke ma bala xo bidin edebîyatê Munzur Çemî ser, çîyo ke vernî de bi yew xeta sûre bala merdimî anceno no yo ke, o wazeno edebîyatî reyra wendoxanê xo (kurdan; kirmancan) hetê neteweyî ra perwerde bikero. Kakilê edebîyatê Munzur Çemî wendoxan de hîşyarkerdişê hîsanê mîllî yo. Çunke Munzur Çem bi xo merdimêko kurdperwer o. Hetê kurdperwerîye ra Munzur Çem Dr. Nurî Dêrsimî ano vîrê merdimî. Enerjîya xo heme seba neteweperwerîye xerc keno. La no perwerdekerdiş de xo dîdaktîzm ra weş dûrî dano û estetîkê hunerî peygoş nêkeno. Qiseykerdiş de rehet o. Zaf sakîn, hîra û fesîh qalî keno la qala vêşî edebîyatê ey de çin a.

Hetê teswîrkerdişî ra edebîyatê Munzur Çemî, hema cumleya verêne de wendoxê xo kaş keno mîyanê mesela. Sey numûneyî, hîkayeya ewilîne de cumleya tewr verêne wina dest pê kena:

“Rayîro dergo barî, sey mîye pileşîyabî [pêşîyabi] mîyaneyê koyî ro, kaş û tirî kerdêne leteyî, ver bi dewe bîyêne ra derg, şîyêne.” (r. 5)

Se ke aseno, cumleya tewr verêne de wendoxê xo zî dano kaleka xo û kewno rayîr. Belkî na cumle, yanî no rayîro dergo barî ke ro mîyaneyê koyî pêşîyayo, kaş û kendalan keno leteyî û şino dewe, beno ke wendoxê sadeyî rê sey yew desadufî bo, la ney, qet zî winî nîyo. Edebîyatê hostayan de tu cumle yan zî teswîrî tesaduf nîyê; her qale, her vate, her cumle, her teşbîh, her metafor helbet yew wezîfeyê xo esto. Û helbet edebîyatê Munzur Çemî de zî bîlasebeb, yan zî tesaduf nîyo. Heta ke rêzkerdişê hîkayan zî tesaduf nîyo. Ma bala xo danê ser ke hîkayeya tewr verêne, sere ra, zemanê verî ra dest pêkena. Serê seserra 20. de mesela vîyarena:

“A serre welat de vêsanîyêda girde peyda bîbî. Hetê ra cengê dewleta Osmanî û dugelanê bînan welat vêşnabî, qedenabî hetê ra kî çitur torge varena, bi o tore asmên ra çekçekoyî varabî, hêgayî kerdîbî xan xirabe. No sebeb ra kî vêşanîye heyat girewtîbî bînê bandura xo. Nika ra serra ke tede bî, ci ra “Serra Vêşanîye” vajîyêne.” (r. 6)

Yanî, Munzur Çemî hîkayeyê xo sey kronolojîya zemanî rêz kerdê. La hîkayeya tewr peyêne xeyalê azadîya welatê ey o. Rêzkerdişê kronolojîkî de hîkayeya “Hewnê Newroze” îstîqbal de ya. Ma (kurdî) ha ver bi o zeman a şinê…

Hîkayeya “Hewnê Newroze”, yew hewn o ke nuştox wazeno heme wendoxê ey ê hewnî bivînê, yan zî, seba resayîşê nê hewnî dest bi mucadeleyî bikerê. Kitabê Hewnê Newroze de heme hîkayeyî sey leteyanê cîya-cîyayan ê, la peynî de têreyra xo sey yew fotografî temam kenê.

Mi va ke Munzur Çem wendoxanê xo perwerde keno. Labelê nê perwerdekerdişî hunerî reyde keno. Tîya de numûneyo tewr balkêş hîkayeya “Poşmanîye” ya. Na hîkaye de se ke rewşa heme kurdan teswîr bikero, qalê dişmenîya demenan û alanan keno, vano:

“Demenan rojawan de, alan kî rojhelatê Çemê Harçîge de ca girewtîbî. Labelê mabêne di cîranan de bi desan serrî bî ke aştîye çin bîye. Bi desan serrî bî ke girm-girm û tirng-tirnga tifangan qet rojê kêmî nêbîbî; nefes ro yewbîn birrnabî cîranan. Ters û xofî, gelî girewtîbî binê bandura xo, hîr û bereket darîyabî we. Gelîyo kesk û kewe, cêvîyo ke merdimî win zanêne ke cenet ra parçeyê yo, bîbî cinawurêde gonewer.

“Usêno ke leşa xo bîya kupê axuyî, zereyê xo bi adirê kînî vêşeno. …Nabî ro xover ke se beno, çitur beno bibo, derbêda girde ro demenan no, heyfê seran bigêrone.” (r. 14)

Û dima ra xuy û xulqê kurdan, kurdanê daçewres-pancas serrî verê cû nîşanê ma dano, vano:

“Ewro êdî temam o. Ewro, gere ma ra maya hetê juyî reyna bibernone. Heqî ke dest da mi, sito ke sima cizikê maya xo ra lito lew û pirnikanê sima ra an…” (r. 15)

Labelê Munzur Çem adirê kîna zerrîya Usênî bi hunerî, bi edebîyatî keno hewn a, Usênî poşman keno. Destê Usênî û embazanê ey pêroyîne şino linga tifangî ser labelê veng nêvejêno. Çunke yewna veng vejêno; vengê yew lawike.

Lawike, huner bi xo ya. Lawike vengê edebîyatî, vengê hunerî ya. No veng gelî ra beno vila. No veng nêverdeno çeke biteqo, şerê mîyanê kurdan dano vindarnayîş:

“Bextê sima gênconê peyênû rê

Polata sifrîye îcad bîye

Dirvetîya Mistefayî seket girêdavî

Musayî kerde newîye

Heq nêheredîyo

Rezê al û demî naver-bover ra mirenê

Ser û sevevê xo biza kola dizîye

Qewxa zuvinî gureto kerdo verê çemî

Heqî xirava xo ya ke kerda wertê al û demî

Qewxa al û demî ke zuvinî cêna

Son de cêra bena

Beşlî kilikonê odû ra benê kêmî” (r. 16)

Na lawike fekê yew cinî ra bena vila. Yew cinîya ke di lajê aye kişîyayê. Badê ke vengê lawike beno berz, destê camêrdan ê ke şîyê çeke ser sist benê. Çeke destê înan ra kewna war. Hêzê hunerî zorê hêzê çeke beno. Kîna ke mîyanê zerrîya camêrdan de ya, vilişêna:

“Usênê Mozikî zaf xorîn hesrete ante we û:

“Heqî ma rê xirave xo vata, ma kewtîme ra zuvinî, adirê zuvinî dame we, reyê xo ra pers nêkeme ke no çi kar o ma keme. Ya Heqî ma rê xirave arda, ma bîme korî, gamê virênîya xo nêvêneme. Ma ke hende na cinîke bîyêne, ma ke derd û kulê zerrîya mawonê xortû bizonêne, ma na bêtere nêardêne zuvinî ser. Hema pêsekenê; ma besenêkerd, goş ro cizî û çîkîya dilê mawû ser nêna û adirê zuvinî dart we.” (r. 17)

Belê, se ke aseno, Munzur Çem edebîyatê xo reyra bi no qayde wendoxanê xo perwerde keno.

Dima ra her hîkaya de bi yewna çim ewnêno cuyê şarê xo ra. Her tim wazeno hîsanê înan ê millîyan şîyar bikero. Hîkayeya “Serbilindîya Evîne Û Rojda” de bal anceno muhîmîya ziwanî ser û fekê pîyê Evîne û Rojda ra winî dano vatiş:

“Mi de nîyadêne. Ewro ra dime no keye de yew çeku tirkî çin o. Tirkî çitur ke mekteban de ziwanê ma qedexe kenê, ez kî no keye de ê înan qedexe ken. Ê tirk ê, ma kurd îme. Ziwanê înan tirkî yo, ê ma kurdkî yo. Domanê Kurdan ê ke eslê xo înkar kenê, ziwan û kuturê xo ra şerm kenê, înan bidêne ra hetê. Goş ro înan ser menêne. Ma û pîyê înan xirab ê, teres ê. Mezgê înan xerepîyo û înan ra çîyê nêvejîno. Ma bi ziwan xo û kurdîya xo serbilind îme. Qet sebebê çin o ke nînan ra şerm bikerîme. Ez her tim van, çiqas ke destebera sima ra ame baş biwanê, avê şêrê. Şima ke tirkî rind bimisê zerarêde xo çin o. Labelê no sebeb nîyo ke sima ziwanê xo xovîrî ra bikerêne. Qet goş ro kesî ser menêne û demo ke îcab kerd kî destê xo sêneyê xo rê dêne, bi vengo berz vazêne ke “Ez kurd a, ziwanê mi kurdkî yo!’ Temam, sima şî ser ke ez se van? Vatena mi rind kewtê goşê sima? Ê mecbur ê ke ma qebul bikerêne. Her kes ke senên o, ganî winî bêro qebulkerdene. Şima şî ser?

“A roje ra dime, kênanê Sercanî qet reyê gerre û gazî nêkerd ke qey tirkîyê xo rind nîyo. Keyeyê înan de kesî çekuyê tirkî nêhesna. Ziwanê înan, kultur û nasnameyê înan serbilindîya înan bî.” (r. 107)

Munzur Çem badê ke şarê xo bi no qayde game bi game perwerde keno, helbet verê şarê xo dano yew îstîqbalo azad û kurdane. Dêrsîm de yew roja Newroze ya. Kurdî Newroze pîroz kenê. Di wendekarê qijekî; Gule û Bêrîvane şinê pîrozkerdişê Newroze:

“Nameyê mektebê înan “Mektebê Alîşêrî” bî. Mektebê Alîşêrî dîyarê Çemê Mizurî ra, bonêde diqato sipîyo pak bî…

“Meydanê verî de, heykelêde Alîşêr Efendî ronaye bî. Alîşêrî, kitabê kerdîbî xo dest, domanan de nîyadêne, huyêne. Dormeyê heykelî gul û çîçegan ra neqeşîyabî, bîbî reng bi reng… (r. 131)

“Midure xanime amê verê heykelî, verê xo çarna ra şagirdan û bi vengêde nermo weş:

“Rojbaş!” vat.

“Domanan yew veng ra cewab da:

“Rojbaş!”

“Newroza şima pîroz bo!”

“Ê to kî pîroz bo!”

“Çitur ke şima kî zanenê, ewro Newroz a. Newroze cejna ma kirmancan a…

“…

“Newroz e, newroz e

Sibê ye newroz e

Maçek bide min yar

Newroza te pîroz e. (r. 132)

“…

“Kurdîstan de qet ziwanê yan kî lehçeyê yasaq nêbîye…

“Kamera payîtext Amed ra dest pêkerdêne, ca bi ca Kurdîstan ra fetelîyêne, pîrozkerdişê Newroze misnêne ra şarî. … Ge Amed de govend û şênayîya Meydanê Şêx Seîdî, ge Silêmanîye de dormeyê peykeranê Kawayê Asinkar û Şêx Mehmûd Berzencî û Barzanîyê nêmerdeyî, ge verê Koyê Agirî de mezela Ehmedê Xanî û Salona Sporî yê Îhsan Nurî Paşayî, ge Mahabad de meydanê Çarçira amêne çiman ver. … Ge Mehmed Arif Cizrawî, ge Kawis Axa ge Mêryem Xane ge Eyşe şana Kurdî ge Tahsîn Taha ge şiwan Perwer bi vengê xo yo pako zelal, kewtêne wertê şênayîye, keyf û eşq kerdêne zîyade.

“Bi vatena kilmeke, zulm û zordarîye mabên ra darîyabî we, Kurdîstan azad bî, pîl ra ve qiz hemwelatîyan piştî sanabî pê, Newroza xo pîroz kerdêne. “Newroza to fîraz bo Kurdîstan!” (r. 134)

Hewnê Newroze, çi kirmanc û kurmanc, çi soran û goran, çi lor û kelxor, hewnê ma heme kurdan o. Munzur Çem sey yew edîbê neteweya xo ma hemîne ver a hewn vîneno.*

__________________

*Na meqala kovara Nûbihar hûmara 101 de weşanîyaya.