HORASAN KÜRDLERİ

Horasan, güneşin doğduğu yer yada doğu anlamına geliyor. Horasan, İran’ın Kuzeydoğu yakasını kapsayan ovalık ve geniş bir bölgedir. Horasan kuzeyde Türkmenistan, doğu da ise Afganistan ile komşudur. Bu bölge farklı etnik, mezhepsel ve dinsel yapıların olduğu bir bölge olarak biliniyor. Aynı zamanda Xorasan İran’ın doğuya açılan kapısıdır. Çünkü, Xorasan İran’a yönelik tüm askeri saldırların ve doğudan İran’a göçeden milletlerin de kapısıydı.

Kürdler de bu bölgenin demografik yapılanmasını teşkil eden etnik yapılardan biridir. Kürdlerin bu bölgeye ne zaman yerleştikleri tam olarak bilinmiyor. Öyle görünüyor ki Kürdler tarihin çok eski zamanlarında bu bölgeye yerleşmişler. Kürdlerin Xorasan’daki varlığında ilk söz edenler Müslüman yazarlar ve gezginlerdir. Örneğin el-Estehiri Hicri 4. yüzyılda göçebe Kürd aşiretlerinin Xorasan’daki varlığından söz ediyor “deve ve keçi sürülerinin sahipleri olduğunu” yazıyor.(1) Ayrıca İbni Hukil, Xorasan’da Endehod şehrine işaret ediyor ve “Koyun ve deve sürleri olan 7 Kürd köyünden” söz ediyor.(2) Bunlarında dışında büyük tarihçi el-Mesudi “Xorasan’ı Kürd aşiretlerinin yaşadığı bir bölge” olarak işaret ediyor.(3) Hicri takviminin 7. yüzyılında Yakut el-Hamevi Herat ve Nişabur arasına düşen Kuhistan’da Kürdlerin varlığına dikkat çekmiştir.(4)

Dikkatı çeken husus, bu yazarlar Xorasan’daki Kürdlere ilişkin gerekli detaylı bilgeler vermemişlerdir. Bundan dolayı, biz bu aşiretlerin isimlerini, toplumsal konumlarını ve siyasi rolleri hakkında çeşitli kitapların sayfalarındaki kısa bilgiler dışında bir şey bilmiyoruz. Meşhur tarihçi İbnul Esir, Horasan komutanı Ebi Ali bin Muhtac’ın ordusundaki büyük Kürd gruplarının varlığından söz ediyor. Horasan serdarı Miladi 944 yılında Rukin el-Dewle el-Bihudi’ye karşı savaşlarda bu Kürdlerden yararlanmıştır.(5)

George Corzun “Kürd Keli adlı bir Kürd aşireti Horasan ve Sistan bölgesinde bir devlet kurdu. Bu devlet Kirt diye biliniyor. Bu devlet, 1345 - 1383 yılları arasında varlığını sürdürdü” (6) diyor. Söz konusu kaynak, Kürd devleti olduğunu vurgulayan ilk kaynaktır. Hatta kitabında bir grup Kürd devleti ve Mirliğinin isim listesini veren Şerefname’nin yazarı da bu devletten sözetmemiştir.(7) Kürd tarihçisi Şeyh Muhamed Merdohi Kürdistan Tarihi üzerine yazdığı eserinde “Kürd Keli“ aşiretinden söz ediyor.(8) Bu aşiret Hurilerden gelmektedir.(9)

Orta Çağın sonlarında bazı kaynaklar Horasan’daki Kürdlerin varlığına işaret etmişlerdir. Timurleng’in anılarında Horasan’daki Kürdlerden sözediliyor ve “Kürdistan’dan Kuçan şehrine geldiklerini” söylüyor.(10) Timurleng’in anılarındaki bu tespit, Horasan Kürdlerinin Kürdistan’dan oraya gittiklerine dair en açık ilk tespittir. Ayrıca İspanyol gezgencisi Klavicho, kitabında Horasan Kürdlerine dikkat çekiyor. Klavicho, 1405 yılının Ocak ayında Kuçan şehrine varıyor ve şöyle yazıyor: “Bu şehir Med bölgesinin ilk şehridir. Halkı Kürdler ve Taciklerden oluşuyor ve Şii mezhebindeler.“(11)

Kürdlerin Horasan’daki gerçek ve en geniş varlığı Safevilerin ilk dönemlerine dayanıyor. Bu dönemde Kürdlerin yoğun bir şekilde Horasan’a yerleşmeleri ve yerleştirmelerine dair tarihsel kaynaklar mevcuttur. O dönem Horasan bölgesinde bazı gelişmeler ve değişimler meydana gelmişti. O dönem Horasan’ın kuzey ve doğu sınırlarına yerleşen Özbek ve Türkmen aşiretleriyle Safeviler arasında Horasan savaş meydanı haline gelmişti. Osmanlılardan sonra Özbekler, Safevi devletinin varlığı üzerine büyük bir tehlike oluşturuyorlardı. Örneğin Şah İsmail Safevi döneminde (1501-1524) Özbekler Şibekhan (1501-1510) olarak bilinen Muhamed Şahbaht adlı liderlerinin önderliğinde bölgeye yönelik büyük bir saldırı yaparak Kirman’a kadar İran’ın doğu bölgelerini ele geçirdi. Bu savaş Şibekhan’ın öldürüldüğü 1510 yılına kadar devam etti.(12) Şah Tahmasb döneminde (1524-1576) Özbekler liderleri olan Abdullah Han’ın önderliğinde Horasan’a yönelik 6 saldırı yaptılar.(13) Bundan dolayı Safevi devleti Özbek saldırılarına karşı koymak için Kürd aşiretlerinden ve diğer milletlerden silahlı güçler toplama mecburiyetinde kaldı. Safevi Şahı, Kürdleri Horasan savaş cephesine göndererek bir taşla iki kuş vurdu. Çünkü geçmişte yaşanan gelişmeler göstermişti ki Safevi devleti Osmanlılarla var olan rekabetinde Kürdlere güvenmiyordu. Çaldıran savaşı (1514) ve daha sonra yaşanan savaşlarda bu durum ortaya çıkmıştı. Kürdler bu savaşlarda Osmanlı devletinin başarısında etkili bir rol oynadılar.(14) Ayrıca Safevi devleti Kürdistan’da Kürd aşiretleri ve Mirlerinin başkaldırıları karşısında ciddi sıkıntılar yaşıyordu. Bundan dolayı Safevi Şahı Kürdleri Horasan’a sürerek bir yandan Kürd başkaldırılarından kurtuldu, diğer yandan ise Kürdlerden Özbek saldırılarına karşı askeri bir güç olarak yararlandı.(15)

Yine, araştırmacıların bir çoğu ise Kürdlerin Horasan’a sürülmesini esas olarak büyük Şah Abbas dönemine götürüyorlar (1577-1629). Ayrıca bazı kaynaklarda Kürd aşiretlerinin Horasan’a sürülmesini Şah Tahmasb’ın dönemine götürüyorlar. Örneğin Şerefhan Bedlisi Şerefname’de Şah Tahmasb’ın 1552 yılı civarında Siyah Mensuri Miri, Mir Halil Bey’i Horasan’a sürdüğününü ve bunun nedeni ise “Siyah Mansur’a bağlı Kürdlerin yolları kestiği, kervanları soyduğu ve bölge halkı için sorun yaratıkklarına” bağlıyor.(16)

Başka bir yerde ise Şerefhan Şah Tahmasb’ın Çingini aşiretine karşı saldrırısından söz ediyor. Bu aşiretin ileri gelenleri ve reislerinden 500 kişi Horasan üzeri Hindistan’a gitmeye karar veriyor. Hirat’a vardıkları zaman Hirat Komutanı Kazakhan Tekelu tarafından karşılanıyorlar. Çünkü “Şah Tamasb ile onun arasında sorunlar vardı.” Kazakhan Tekelu onları Herat ile Kabil arasına düşen Gürcistan’a yerleştiriyor. Belli bir dönem sonra Çingini aşireti güçleniyor ve liderleri Mir Budak Bey Şah Tahmasb’ın ordusunda Özbeklerin saldırılarına karşı büyük bir direniş gösteriyor. 1592 yılında Mir Budak Özbek lideri Abdu Mümin Han’ın 30 bin savaşçı gücünü geri püskürtüyor.(17)

Büyük Şah Abbas döneminde Kürdlerin Horasan’a sürülmesi, örgütlü bir plan neticesinden ve çok yaygın bir şekilde tatbik edildi. Şah Abbas, 1602 yılında Kuzey Kürdistan’dan, Kafkasya’dan ve Azerbeycan’dan binlerce Kürd ailesini Koçan, Şirvan, Bicnurd, Sebzevar ve Dergiz gibi şehirlere sürdü. Bu Kürdlerden bir kısmı Türkmenistan’a geçerek Aşkabad’a yerleştiler. Bazıları ise Afganistan’ın derinliklerine doğru giderek Herat ve diğer Afgan şehirlerine yerleştiler.(18) Ayrıca Şah Abbas bazı Kürd aşiretlerini ise Kazvin gölünün güneyine Mazenderan ve Gilan bölgesine sürgün etti. Bu aşiretler: Çingini, Xiyaswend, Çemişgezek, Bacalan, Celilwend, Reşwend, Kakawend, Kirmani ve Bihotuyilerden oluşuyordu.(19) Alman yazar ve Doğu bilimcisi Henri Rine, Horasan’a sürgün edilen Kürdlerin sayısını 45 bin aile olarak tespit ediyor. Doğu Bilimcisi Frizer ise bu sayının 40 bin aile cıvarında olduğunu vurguluyor. Fakat, bölgenin durumu, Horasan’ın coğrafi koşullarından dolayı Şah Abbas ancak 15 bin aileyi Horasan’a ulaştırabildi.(20)

Kürdlerin Horasan’a göçleri Safevi devletinin yıkılmasından sonra da devam etti. Nadir Şah Efşari (1736-1847) döneminde de bazı Kürd aşiretleri Horasan’a sürgün edilerek Koçan ve Şirvan’ın kuzeyindeki dağlara yerleştirildiler. Özellikle 1731-1732 yıllarında Fars, Irak ve Azerbeycan’dan büyük bir kesimi Kürd olan çok sayıda aşiret Horasan’a sürüldü.(21) Ayrıca Kürdlerin kendileride Nadir Şah’ın Afganistan ve Hindistan seferlerine katılıyorlardı. Örneğin Kürd tarihçisi Mesture Kurdistani şöyle yazıyor: “Ardelan Miri, Han Ahmed Han ve bir grup Kürdistan ileri geleni 500 süvari ile 1737 yılında Nadir Şah’ın Hindistan seferine katılmıştır.”(22)

Şah Nadir, 1747 yılında Koçan’da baş gösteren Çemişgezek ve Karaçurlu aşiretlerinin başkaldırısnı bastırmak için ordunun başında gittiği bir esnada öldürüldü.(23) Bu olaydan sonra bazı Kürd aşiretleri eski gerçek ülkelerine yani Kürdistan’a döndüler. Bu aşiretler içinde Zend Devletini (1753-1794) kuran Zend ailesi de vardı. Kerim Han Zend bu aileden geliyor. Bu aile uzun süre Dergiz şehrinde Çepşelu adlı Kürd aşiretinin içinde yaşamıştı.(24)

O sürülen Kürdler süreç içinde Kürdistan’ın dışında Kürdlerin yaşadığı geniş bölgeler oluşturdular. Zaman içinde sayıları artı, çoğrafyaları genişledi. Hatta İran’ın Kuzeydoğu kesimindeki bazı şehirler Kürd rengini aldı. Bundan dolayı kimi tarihçiler, Kuçan, Şirvan, Dergiz, Bicinurd ve Çinaran gibi şehir ve kazaları “Horasan Kürdistanı” olarak adlandırıyor.(25)

Horasan Kürdleri yada Horasan Kürdlerinin tanındığı isim olan Kurmanclar geniş aşiret, kabile ve aileler arasında bölünmüşlerdir. Burada hepsini verme imkanımız yok. Bazı büyük aşiretler Horasan Kürdlerinin temelini teşkil etmekteler. Bunlardan biri Çemişgezek aşiretidir. Bu aşiret çeşitli büyük kollara ayrılıyor. Bunlardan biri Zaferanludur. Bu aşiret, Kuçan, Meşhed, Bacgiran ve Dergiz şehirleri arasında dağılmıştır.(26) Bu aşiret, Horasan’daki en büyük Kürd aşireti olarak biliniyor. Bu aşiretin liderleri “Serdar” olarak tanınıyor. Kuçan şehri bu aşiretin esas merkezi olarak biliniyor. Doğu Bilimci Frizer 19. yüzyılın ilk yarısında bu aşiretin demografik durumunu 25 bin yada 30 bin aile olduğunu tespit etmiş.(27) Bu aşiret Safeviler döneminde küçük bir Beylik kurabildi ve varlığını Fetih Ali Şah Kaçari dönemine kadar sürdürebildi. Fetih Ali Şah Kaçari’nin yardımcısı Abbas Mirza 1832 yılında bu Mirliği yıktı.(28)

Çemişgezek aşiretinin diğer bir kolu ise Kikanludur. Kikanlu, kendi içinde Zilan ve Milan diye iki ayrı kola ayrılıyor. Ayrıca Horasan’ın bir çok bölgesine ve özellikle Bicinurd şehrine dağılan Şadlu ve Karaçorlu adlı aşiretlerinin tümünün aslı Kürd Çemişgezek Mirliğine dayanıyor. Bu Mirlik Kuzey Kürdistan’da Van gölüne yakındır. Şeferhan Bitlisi uzun bir şekilde bu Mirlikten söz ediyor.(29) Bu Mirliğin aşiretleri 1598 yılında sürgün edilmişler ve geçici olarak Tahran’ın yakınındaki Veramin ovasına yerleştirilmişler. Daha sonra 1602 yılında Horasan’a kaydırılmışlar.(30) Ayrıca bu aşiretlerin bazıları da Şah Nadir tarafından sürgün edilmişler. 1732 yılında Zengene ve Amarlu aşiretleri Şirvan ve Koçan’a yerleştirilmişler. Bu aşiretlerin dışında Balkanlu, Tukanlu, Reşvanlu, Rudkanlu, Zeydanlu ve Şeranlu Koçan şehrine yerleştirilmişler. Şeyanlu aşireti ise Dergiz, Goran ve Çinginiler Nişabur’a ve başka aşiretlerde Horasan başkenti Meşhed’e yerleştirilmiş.(31)

Horasan Kürdlerinin büyük çoğunluğu şehir ve köylerde yaşıyorlar. Ayrıca bazı Kürd aşiretleri de hala göçebe ve yarı göçebe bir hayat sürdürüyor.(32)

Horasan Kürdlerinin kullandığı dil ve toplumsal gelenek ve göreneklerine gelince, çoğu Kürdçe’nin Kuzey Lehçesini kullanıyor.(33) Fakat, Farslarla, Türkmenlerle ve Afganlarla birlikte yaşadıklarından dolayı dillerinden değişiklikler olmuş ve tüm bu dillerin karışımı gibi bir şey ortaya çıkmıştır. Hatta o dereceye varmış ki, Henri Field “Horasan Kürdleri Lorlar gibiler. Doğu Kürdistan Kürdlerinden farklılar.”            (34) demiş. Rus Doğu Bilimcisi Birizini ise Kürdçeyi doğu ve batı lehçesi olarak sınıflandırıyor. Ona göre Horasan’da yaşıyan Kürdlerden Bicunurd’da yaşıyan Şadlu, Samhan’da yaşıyan Zaferanlu ve Karaçorlu Doğu Lehçesini kullanıyorlar. Birizini, bu Kürd lehçeleri üzerine olan bu araştırmayı Tahran’da ilişkiye geçtiği bazı Horasan Kürdleriyle yaptığı görüşmelere dayandırıyor.(35)

Sadece Horasan Kürdlerinin dillerinden değişim olmadı, aynı zamanda mezheplerinde de değişimler oldu. Horasan Kürdleri bir kaç yüzyıldan beri o alanda bulunmaları ve bölge halkıyla yakın ilişkileri ve özellikle Şiilerin kutsal merkezlerinden biri olan Meşhed’e yakın olmalarıda etkili olmuştur. Tüm bu gelişmeler Horasan Kürdlerinin Şii ve Sünni mezheplerine sahip olmalarını beraberinden getirdi. Horasan Kürdlerinin çoğunluğu Şii (12 İmam) mezhebine bağlıdır. Şii Kürdler, Horasan Kürdlerinin % 68 oranını teşkil etmekteler. Horasan Kürdlerinin % 4’ü Alevi, % 2 Ehli Hak/Yarsan, %17’si ise Hanefidir.(36)

Horasan’a yerleşen Kürdlerin sayısını tam olarak tespit etmek çok zor. Ancak elimizde kesin olmayan kimi bilgiler var. Örneğin Mirza Mehemed Huseyin Han Mustafi 1715 yılında yazdığı “Amari Mali we Nizami İran” adlı eserinde şöyle diyor: “Horasan Kürdleri 19 Lek’ten oluşuyor.”  Lek Farsça bir kelimedir. 100 bin anlamında kullanılıyor. Bundan hareketle Horasan Kürdleri 1.900.000 (bir milyon dokuz yüz bin) olması gerekir.(37) Bu verilen sayıda bir abartma var. Çünkü, bugün dahi Horasan Kürdleri bu sayıya ulaşmıyor. İran’da ilk nufüs sayımı Anayasal Devrimden sonra (1906-1911) yapıldı. Bu sayımda Horasan Kürdlerinin sayısı 43.350 kişi olarak veriliyor.(38) Bu nufüs sayımı sadece bazı Kürd aşiretlerini kapsamıştı, bundan dolayı gerçekten uzaktır. Kürdler Horasan’da 1600 köyde ikamet etmekteler. Göçebe aşiretler 5000 aileden oluşuyor.(39) Nufüs sayımı yapanların kendisi, bu işi yalnızca bazı mahalelerde ve köylerde yaptıklarını söylüyorlar.

KAYNAKLAR

( -1 : المسالك والممالك، وزارة الثقافة والارشاد القومي، (جمهورية العربية المتحدة: 1961

،ص 155

. -2 كتاب صورة الارض، دار مكتبة الحياة،(بيروت: 1979 )،ص 370

. -3 التنبيه والاشراف، دار مكتبة الهلال،(بيروت: 1981 )،ص 95

-4 معجم البلدان، دار احياء التراث العربي،(بيروت:د.ت)،مج 4،ص 103

. -5 الكامل في التاريخ،دارالفكر،(بيروت: 1978 )،ج 6،ص 311

-6 تاريخ الدول والامارات الكردية في العهد الاسلامي، ترجمة:محمدعلى عوني،

. (القاهرة: 1945 ) ،ص 292

-7 شرفخان البدليسي، شرفنامه،ترجمة:محمد جميل روزبياني،مؤسسة

.( موكرياني،(اربيل: 2001

. -8 تاريخ كرد وكردستان، جاب دووم،(ب.ج: 1351 ه ش)ج 1،ص 104

. -9 خليل لله خليلي، هرات تاريخها وآثارها،(ب.ج:ب.ت)،ص 34

10-Marsil Birion, bîreweriyekanî Teymur Leng, wergêranî: Hemey Heme

Seyid, serdem, (Silêmanî, (1999: l64. Herwesa, dîdareka diramî di navbera

Teymur Leng û kurdekê Xorasanî da çêbû. Binêre deqê wê: Heman jêder.

11-veguhastî ji: Ebdula Qeredaxî, Ragwêzanî kurd le mêjû da, serdem,

(Silêmanî, (2004: l42.

12-Elî Ekber Welayetî, Tarîx Rabit Xaricî Îran der Ehid Îsmayîl Sefewî, Tehran:

1375h ş, s 33 -63 . Û piştî kuştina Şeybek Xanî Şah Îsmaylê Sefewî êk ji

mîrên kurdan bi navê Beyiram Beg Qehremanlu kire fermandarê Belix û

Heratê, û ev mîre li sala 1511 liser destê Uzbekan hate kuştin. Binêre

. سيد على ميرنيا،ايل ها وطائفه هاى كرد در ايران،نسل دانش،(تهران: 1368 ه ش)،ص 49

– -13 منوضهر ثارسادوست، شاه طهماسب اول، نشر انتشار،(تهران: 1381 ه ش)، ص 59

– 93 ؛ راجر سيورى، ايران عصر صفوى، ترجمة: كامبيز عزيزى،(تهران: 1379 ه ش)، ص 48

.55

،1851- -14 بؤ ثتر ثيَزانينان بنيَرة: سعدى عثمان حسين، كوردستان والدولة العثمانية 1514

رسالة ماجستير، كلية الاداب، جامعة صلاح الدين،ص 29 وما تليها من الصفحات.

15-Kelîmullah Tewehudî, Koçî Mêjûyî Kurd be Xorasan, wergêran: Ednan

Berzincî), Silêmanî, (2005: Beşî yekem, li l 39 -40 ; Kemal Mezher Ehmed,

Çend Lapereyek le Mêjûî Gelî Kurd, Dezgay Mukiriyanî), Hewlêr: 2001), l446.

16-Şerefname, r. 552 -553

17-Heman jêder, l557 -558

18-Ehmed, jêderê berê, ê 446 , herwesa binêre: Ebdulriza Hoşeng Mehdewî ,

Tarîx Rawabit Xaricî Îran, Intişarat Amîrê Kebîr, (Tehran: 1381 h ş), r. 63.

-19 سيد على طلريز، مينودر يا باب الجنه قزوين، انتشارات طه،( تهران: 1381 ه ش)،ص

.45- 895 .: ميرنيا، المصدر السابق، ص 21 – ص 894

Mehrdad Izady, The Kurds. (Washington: 1992), r. 76.

-20 ابراهيم مشفقى فر، بررسى اهداف سياسى- نظامى كوض و اسكان اجبارى برخى

طوائف ايلات ايران(از اوايل قرن 11 تا اواخر قرن 13 ه.ق)، فصلنامه طنجينة اسناد، شماره

. 67 ، ثائيز 1386 ، ص 27

21-Binêre pêzanînên baş lidor evî babetî, Dr. Îbrahîm Mişefeqî fir, jêderê

berê, li 29 . Herwesa binêre: Mîriniya, jêderê berê, ê r 51; Mirdux, jêderê

berê, ê 101.

22-Mêjoyî Erdelan, Wergêranî: Hejar, (Hewlêr: 2002), r. 115.

-23 محمد امين زكي، خلاصة تاريخ الكرد وكردستان، ترجمة: محمد علي عوني، (بغداد:

1961 )، ج 1،ص 21

-24 محمد هاشم آصف(رستم الحكما)،رستم التواريخ،انتشارات

؛ فردوس،(تهران: 1379 )،ص 228

Izady,op.cit,p 54

25-Bo nimune Mihemed Hesen Xan senî’eldewle di pirtûka xwu da (Metlei

elşemis) gotiye ku, ew deştên hoza emarlu li Xorasanê têda akincî bûyin bi

navê (Bilad marlu û Kurdistan) dihêne niyasîn. Veguhastî ji: Mîriniya, jêderê

berê, ê 52. Herwesa binêre: Ehmed, jêderê berê, r. 446

26-Mîriniya, jêderê berê, li 50. Binêre deqê wergêrayê vê pertûkê bi zimanê

kurdî: Xêl û Tayfekanî Eşayirî Kurdî Îran, wergêran: Şewket Şêx Yezdîn,

(Pîrmam: 1995), l35; î cî ar, Hinrî Fîld, Hozekanî kurd, wergêranî: Husên

Caf, (Bexdad: B. M), li l16 -17 ; Izadî, op. Cit, p

-27 ليرخ، دراسات حول الاكراد الخالديين الشماليين واسلافهم، ترجمة:عبدي

. حاجي،(د.م: 1992 )، ص 84

28-bo pitir pêzanînan lidw◌َr mîrgeha quçan binêre: Tewehudî ,jêderê berê ,

62 ح .

29-jêderê berê ,li 327

30-mîriniya, jêderê berê ,p71

31-bo pitir pêzanînan li dor evan hozan binêre: Mîriniya, jêderê berê ,p p51 –

86 . Û di wergêrana kurdî da: p l35 -57 . Herwesa binêre: idar e cixrafiyayî

artiş, ferheng cixrafiyayî quçan, cild20 , (tehran: 1365h ş). Ev pertûke ji

r◌ِêveberiya cugrafî di hêzên çekdarên îranî da derkeftî ye û navê hemî

bajêrk û gund û deverên ser bi qeza quçan ve bixwe ve digirît digel

diyarkirina jimara akinciyên wan û nasnamên wan yên neteweyî û mezhebî û

kurtiyek ji jiyana wan ya civakî.

32-mîriniya, jêderê berê ,p l 87 -89.

33-êsedîq sefî zade burekeyî ,frheng mad, moesese tayî) ,tehran: 1361h ş),

p42 ; Izadî, op. Ctp75

34-Ar, Fîld, jêderê berê ,p 16.

35-veguhastî ji: Lîrx, jêderê berê ,p p30 -31.

36-Lîrx, jêderê berê ,p40 . bo pitir pêzanînan liser dabeşbûna cugrafî ya

mezheban li quçanê binêre: idar e cixrafiyayî artiş, jêderê berê .ji evê

pertûkê dihête zanîn ku kurdên quçan bi êkcarî mezhebê xwe guhorîne û çi

giropeka kurdî li vî bajêrî–Herwek pertûk dibêjît-liser mezhebê sunnî nînin.

37-tewehudî ,jêderê berê ,l43 ; şierîf, jêderê berê.

Izadî, op. Cit, p54

38-mîriniya, jêderê berê ,p90.

39-qeredaxî ,jêderê berê ,p41 ; Xalid salih, kurd li xurasan, kovara serhildan,

jimare 8 , (duhok: Aylul1993), l62.