HÎRÊ KITABÊ MA ŞÎ METBEA

Hîrêna kitabê ma şî metbea. Emser benê 11 kitabî ke ma Weşanxaneyê Roşna ra weşanenê. Nînan ra 1 kurmancî bi, 10 hebî kirdkî yê.

Dosyayê ke nika şî metbea ra a verîne, bi nameyê Deyîran û Manîyanê Gêlî ra xebata Şahab Laçînî ya. Şahabî Egil de fekê 33 kesan ra kategorîyanê sey Deyîrê Şînî, Deyîrê Eskerî, Deyîrê Gedeyan, Deyîrê Veyveyî, Deyîrê Yarîyan, Deyîrê Zerrî û Deyîrê Bînî de tam 107 deyîrî arêdayê.

Miyanê miletanê bînan de zî wina yo, la ma de hema vajên ke pêro deyîr û kilamî meselayanê raştkînan ra vejîyayê, coka deyîrê ma cuya ma ya sosyale, kulturê ma, erf û edetê ma, heta merdim eşkeno vajo tarîxê ma zî nîşan danê. Coka arêdayiş û qeydkerdişê deyîranê ma neke tenya muzîkê ma dewlemend kenê, esas hafizaya ma ya komelkî qeyd kenê û semedê neslê ma ra dimayî neqil benê. Mesela, yew deyîre de wina vajîyeno:

Heyla Fadi nîya ‘Ezîza ya

Mi to waşt la pîy to nêdaya

Keynê ez kird a, ti mîra ya

Ez veyşan a, ti mirda ya

‘Xula mi ra dûrî şo, ti bela ya!

Tenya enê teswîrê kilmekî ra bîle merdim eşkeno namekerdiş û statuyê kategorîyanê komelê ma wina akerde bivîno. Merdim fam keno ke Egil de şar xwu sey “kird” name keno, heto bîn ra, yew zî tebeqeyê mîran esto. 

Seba ke merdim hem hunerê ma yê edebî bişinasno hem zî qewimîyayişanê wextê verî ra xeberdar bibo, ancî enê deyîrî pêro sey belge yê. Mesela, yew deyîra ke meseleyanê ma yê trajîkan qisey kena de yew çarane wina yo:

Mayina Kinodê mi sûr cana ya

Veyveka Kinodê mi weyşanaya

Maya kori werişta ver ra vazdaya

Wato qay veyvek a, nêzana cenaza ya!

Nînan ra teber, 43 hebî zî manîyê ke bi meqam yenê vatiş zî arê dayê. Manî zî eynî sey deyîran cuya sosyale ya şarê ma nîşan danê, her manî yew tewir xûy û xisletê şarê ma teswîr kena. Mesela, derheqê feksistî û vatvatikîye de yew manî wina ya: 

Dato dato, lingşirqato

Mi to ra se wato?

Ti şî Ayro Pîl di wato!

Eserê ma yê folklorîkî pêro sey zerrnî yê, xizînaya kulturê ma dewlemend kenê, medenîyetê ma aver benê û kemilnenê. Çiyo tewr muhîm, eger nika, eno wext de arênêdîyê, benê vindî şinê. Coka Şehabî karêko zaf muhîm kerdo. Xwura nînan ra ver zî, Şahabî sanik û meselayê Egilî arêdaybî û Weşanxaneyê Roşna ra sey kitab daybî weşanayiş. Eger her kes xeyret bikero, bi eno qeyde, yanî bi hawayê îlmî dewa xwu yan zî mintîqeyê xwu ra eseranê edebîyatê ma yê vatişkî bido arê, hem kulturê ma eslê xwu ser o newe ra beno zergûn hem zî ma tarîxê xwu hîna rindek şinasnenê.

* * *

Kitabê diyin hîkaye yê, bi nameyê Hîrê Nameyî kitabê Huseyîn Karkaşî yo. Huseyîn Karakaş 1996 ra nat yanî bî 24 serrî ke zindan de yo, cezaya muebedî werda. Labelê peyê beran de zî zaf xeyret keno, tim nusneno. Pa enê kitabî wa, benê panc kitabê hîkayeyan yê Huseynî ke weşanîyenê. Eno kitab de bi nameyê “Nameyo Xas, Nameyo Nas, Nameyo Şaş, Bêveng, Dêvzano Sûr,  Verê Lojine de, Binê Xêlîye de” hewt hîkayeyî estê. Hîkayeyanê Huseynî de teswîrê edebî yê zaf rindekî estê ke eşkenê uslûb û hawayê vatişî yê edebîyatê ma rê bibê nimûne. Mesela, eno paragraf:

“Cînîya Rizayê Wusênê Îvîşî Fade qet waxt nêkerdêne waxtî ser. Biya veyveke nêbiya sey vamêran her usar linga xo tim giran a! Di serran ra reyê vêreyê xo reseno verê fekî. Verî têpeyde di keynekî ci rê biyay. Dima lajek. Reyna lajek. Ey ra pey keyneke. Tepîya lajek û reyna keyneke. Domanî sey morekanê rengînan çarçê zere û teberê banî biyay.”

* * *

Kitabê hîrêyin bi nameyê Ez Kirdon rê Vona kitabê şiîran yê Xal Sebrî yo. Eno Xal Sebrî sey tutê keyeyêkê feqîrî 1925 de dewa Palî Necaran de ameyo dinya, gulanê 2008î de eynî dewe de şiyo rehmet. Pîyê ey Huseynê Elî, dewa Palî Qadyan ra bar kerdo ameyo Necaran. Xal Sebrî Pancês serre biyo, şiyo medresa de wendo. 1950 de şiyo eskerî, mektebê Ali Gel de alfabeya tirkî musayo. Emrê xwu yê 83 serran de heta qirike sefalet de ciwîyayo; zaf tengî dîya, raştê tehqîr û tehdaya tebeqeyê nezanî ameyo, tenya mendo. 1967 de biyo hevalê Şêx Meydînê birayê Şêx Saîd efendî, hîrê serrî ey het mendo û ci ra zaf feyz girewto. Şêx Meydînî nameyê Xal Sebrî kerdo Abdul Alî. Xal Sebrî bi xwu defterê xwu de wina nuşto: “Min xwi yew kird mezlum qebûl kerd. Awe ki vaco ez kird an, ez dey rê beno kole. Ez 1967 ra heta 1969 kewtan terîqê rayerê kirdan. Heta 1990 min teqîb kerd.”

Xal Sebrî 1968 ra dest pê kerdo, bi kirdkî, kurmancî û tirkî şiîrî vatê. Dima enê şiîrê xwu pêro yew defter de bi alfabeya tirkî nuştê. Kitabê Xal Sebrî de 62 tene kirdkî, 10 kurmancî, 1 zî tirkî pêro piya 73 şiîrî estê.

Yew şar nifûsê xwu çiqas beno wa bibo, eger edebîyatê ci nuşte nêbo, yanî ziwan û eserê ci kitaban de qeydkerde nêbê, o şar milet nêhesibîyeno. Esasê xwu de şar bi edebîyatê xwu yê nuştekî beno milet, beno wayirê nasnameyî. Eno semed ra, ma her kes herinda xwu de, qasê yew çilke bo zî, gereka dara edebîyatê xwu şên bikin.

 Şahab Laçîn, Deyîran û Manîyanê Gêlî ra, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2019, 208 rîpelî

Huseyîn Karakaş, Hîrê Nameyî, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2019, 100 rîpelî

Xal Sebrî, Ez Kirdon rê Vona, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2019, 120 rîpelî