HRW: Sunetkerdişê Cinîyan Vindarnêne

Rêxistina Teqîbkerdişê Heqanê Merdiman (HRW) ke merkezê aye New York de yo, Kurdîstanê Başûrî de sunetkerdişê cinîyan ser o bi sernameyê “Înan ez girewta berda û mi ra tu çîyêk nêva” raporêk vila kerd. Rapor, 80 rîpelan ra yeno pê û muhtewaya ey cigêrayîşê ke serra 2009 de hetê ekîbêkê HRW ra mintiqaya Ranya û Germîyanî yê Kurdîstanê Başûrî de bîyê û cigêrayîşê ke verê cû bîyê ra yena pê. Rapor ra aseno ke Kurdîstanê Başûrî de sunetkerdişê cinîyan dereceyêka cidî de yo.

Rapor de vajîyeno ke Afrîka de mintiqaya Sehraya Başûrî, Asyaya Başûrî û qismêkê Rojhelatê Mîyanênî de qasê 130 mîlyon cinîyê sunetkerdeyî estê. Rapor de yeno îfade kerdene ke Rojhelatê Mîyanênî de mintiqaya Kurdîstanê Federalî de zî sunetkerdişê cinîyan gelek vilabîyaye yo.

Rapor de goreyê cigêrayîşanê ke hetê xebata muştereke ya Alman-Îraqî ra ke bi nameyê Wadi serranê 2007-2008 de virazîyay, mintiqaya Silêmanîye de se ra 77ê kêna û cinîyanê ke emrê înan 14 ra cor o, sunetkerde yê. Mintiqayanê Hewlêr, Silêmanîye, Germîyan, Kerkûk de se ra 57ê kênayê ke temenê înan mîyanê 14-19 de yo, sunetkerde yê.

Raporê HRW de vajîyeno ke sunetkerdişê cinîyan zafane edetanê dînî û kulturî ra beno la esasê xo de “tedayêka wehşîyane” ya ke cuya cinîyan tehdîd kena. Rapor de yeno vatene ke, goreyê edetanê nê cayan ra, vanê, cinîyê ke sunet nêbîyê destê xo bidê çi ro, heram beno. Bê ke dadîyê înan derheqê sunetî de çîyê îzeh bikerê, kênayanê xo benê verê kesanê bêehlîyetan û şertanê bêsihetan de danê sunet kerdene.

HRW raporê xo de vano, Kurdîstan de sunetkerdişê cinîyan kotî ra ameyo nêno zanayene. Heto bîn ra, îstatîstîkê ke nîşan bidê pêroyê Îraqî de sunetkerdişê cinîyan kamcîn sewîye de yo zî çin ê.

Rapor de vajîyeno ke tayê cinî û kênayan ra ameyo vatene ke goreyê erkananê dînî ra eke ê sunet nêbê heram o. Kurdîstan de kênayê ke temenê înan hîrê ra hetanî diwês o, zafê înan yenê sunet kerdene. Raporê HRW de îfade û qiseykerdişê gelek cinî û kênayanê sunetbîyayan ca gêno. Rapor de behs beno ke hukmatê Kurdîstanê Başûrî derheqê zerarê sunetkerdişê cinîyan de wayîrê malumatêkê tekuzî nîyo. Rapor, nê derheqî de bi hawayêko cidî hukmatî rexne keno. La Wezaretê Tenduristîye û karbidestê bînî yê Kurdîstanê Başûrî, sedemê nêgirewtişê tedbîran “cemato girewte” û “edetanê dînî û kulturî” nîşan danê. Rapor de ca dîyayo vateyanê wezîrê Tenduristîye yo verên Dr. Abdulrehman Osman Yunisî ke vato, “Tayê mintiqayanê ma de edetêkê ma yo kulturî yo nebaş sey sunetkerdişê cinîyan wina mehdud esto la hende zî sewîyeyêka cidî de nîyo.” Û bi no qayde girewtişê tedbîranê vera sunetkerdişê cinîyan red keno.

Rapor de qal beno ke Parlementoyê Kurdîstanî serra 2008î de derheqê sunetkerdişê cinîyan de yew qanûno ke cezayê hepsî û pereyî dano kesanê ke sunetê cinîyan tetbîq kenê destek kerdo la hetanî nika no qanûn tetbîq nêbîyo. Hewna, rapor de vajîyeno ke Parlamentoyî red kerdo ke na mesela mîyanê cematî de bêro munaqeşe kerdene. Raporê HRW de ca dîyayo vateyanê cigêrayoxa heqanê cinîyanê Rojhelatê Mîyanênî Nadya Xelîfe ke vato “Êdî wextê ey ameyo û vîyarto ke hukmatê mintiqaya Kurdîstanî na kerdene ra vajo vindere, çunke sunetkerdişê cinîyan xo rê bi xo nêvindeno.”

Rapor de kîşta sunetkerdişê cinîyan de qalê tedaya ke Kurdîstanê Başûrî de cinîyan ser o esta û cînayetanê namusî zî beno. Goreyê yew cigêrayîşê ke serra 2006î de bîyo, se ra 61.6ê cinîyanê zewijnayan hertim binê kontrolê psîkolojîkî yê mêrdanê xo de yê. Se ra 17.6ê nînan şîdetê hîssî vînenê, ê ke rastrast mêrde yan merdimanê xo ra şîdet vînenê zî se ra 10.9 ê. Mîsyonê Îraqî yê Yewîyîya Neteweyan (UNAMI) zî dano zanayene ke cînayetê namusî dereceyêka cidî de yê. Tena 6 aşmanê verênan yê serra 2008î de 139 cinî amey kiştene. Goreyê raporanê Wezaretê Heqanê Merdiman, serra 2008î de 169 cinî meseleya namusî ser o amey kiştene. Goreyê raporanê eynî wezaretî ra serra 2007 de zî 166 cinî bîyê qurbanê cînayetanê namusî.

Rapor de vajîyeno ke serra 2002 de mintiqaya Kurdîstanî de yew qanûno ke vera cînayetanê namusî de cezaya girane ano qebul bîyo la tetbîqkerdiş de zaf kêmî yo. Aşma oktobre ya serra 2008î de qismê mucadeleyê vera şîdetê ke ro cinîyan beno abîyo. Hewlêr, Silêmanîye û Duhok de buroyê ke cinîyê şîdetdîyayeyî bişênê muracat bikerê abîyê. Bunyeya hukmatî de hîrê û bunyeya rêxistinanê sivîlan de zî hîrê keyeyê seternayîşê cinîyan estê. Labelê nê keyeyan de îhtîyacîya madî û perwerdeyî zaf zêde ya. Keyeyê ke hetê rêxistinanê heqanê cinîyan ra abîyê de bêîmkanîye ra cinî nêşênê wextêko zêde bimanê û ge-ge merdimê cinîyanê mexdûran yenê zorî reyde cinîyan nê keyeyan ra vejenê benê.

Peynîya raporî de zî vengdayîş û tewsîyeyê ke, sere de ro hukmatê Kurdîstanê Federalî, ro parlemento, tayê wezaret û rêxistinanê sivîlan benê estê. Nê qisimê raporî de Hukmatê Kurdîstanê Başûrî ra yeno waştene ke çarçewaya normê huqûqî yê mîyanneteweyî de programêko demderg ke peynî ro sunetkerdişê cinîyan ano amade bikero û tetbîq bikero. Goreyê nê programî ra ganî cinî warê sosyal û tenduristîye de bêrê pawitene, cinî û kênayê ke binê tehdîdî de yê ganî şertanê ewledaran de bêrê pawitene û kesê ke şîdet ro cinîyan kenê zî fîîlen bêrê ceza kerdene.

Rapor de Wezaretê Perwerdeyî ra yeno waştene ke derheqê sunetkerdişê cinîyan û şîdetê vera cinîyan de programanê perwerdeyî amade bikero û tetbîq bikero. Wezaretê Karûbarê Zereyî ra yeno waştene ke sîstemo ke şîdetê vera cinîyan de beno qeyd keno, amade bikero û heme malumatan wezaretanê bînan, rêxistinanê sivîlan û rayaumûmî reyde pare bikero. Wezaretê Edaletî ra zî yeno waştene ke avûkat, hakim û dozgeran derheqê şîdetê vera cinîyan de perwerde bikero.

Rapor de pawitoxanê heqanê cinîyan û rêxistinanê sivîlan ra teleb beno ke derheqê sunetkerdiş û şîdetê vera cinîyan de seba ke vera her tewirê şîdetê ke ro cinîyan benê de huqûqî aver bero û pratîk de tetbîq bikero, bi programêko dergûdila Hukmatê Mintiqaya Kurdîstanî ya Federale de mucadele bikerê. Hewna, yeno waştene ke, pêşenganê dînî ra teleb bikerê ke derheqê sunetkerdişê cinîyan de bêro vatene ke tu eleqeyê sunetkerdişî bi dînî çin o û sunetkerdişê cinîyan bêro şermezar kerdene.