Hunerê Munzur Çemî û Romantîzm

Hunerê Munzur Çemî û Romantîzm

Hudaî Morsumbul

Edebîyatê kurdkî heme lehçeyan de her roje bineyna aver şino. La ez wazena nê nuşteyê xo de hetê neteweyî ra edebîyatê lehçeya kirmanckî ser o çend çîyan vajera. Wexto ke merdim hunerê neteweyî ser o vindet, ganî nîyado ra romantîzmî, tarîx û felsefeyê romantîzmî, ganî hîra-hîra ser o vindo.

Mi waşt ke nê nuşteyê xo de, edebîyatê kirmanckî ra, ez romananê Munzur Çemî û hunerê ey ê nuştişî ser o vindîme. Labelê aye ra ver, eke ez derheqê metodolojîya xo de tayê îzehetan bidî, do rind bo. Çunkî ez wazena hetê romantîkîye ra edebîyatê Munzur Çemî bineyke kirîtîk bikîme. Romantîzm nuşteyê mi de cayêde hîra gêno.

Weşanxaneyê YKY nê derheqî de kitabode newe weşanayo. Nuştoxê nê kitabî Isaiah Berlin, nameyê kitabî zî Romantikliğin Kökleri (Kokê Romantîkîye) yo. Ez wazena ke no kitab mi rê rayê bimusno.

Ez şêna vajêra ke tesîrê romantîzmî fikrê Ewropa ser o zaf o. Hem zî şekl dayo ma neteweyanê bînan. Kefşkerdişê fîkrê romantîzmî no het ra  muhîmîya xo zêde ya. Isaiah Berlin vano, metodê romantîzmî ebe sebr metodê tarîxî şuxulneno. (Berlîn, 2007:39) Romantîkî, derheqê heyecanan û neteweyîye de nusenê. Ma nê babetan edebîyatê romantîkî de zaf vînenîme.

Ma vînenîme ke Munzur Çem zî babetanê xo tarîx ra gêno. Romanê ey tarîxê Kurdîstanî ser o yê. Terteleyê Dêrsimî, Gülümse Ey Dêrsim de yeno ra ziwan. Koçkerdişê ma û şerê kurdan û tirkan Gula Çemê Pêrre de yeno ra ziwan.

Kirmanckî de bi nameyê Hotay Serra Usifê Qurzkizî yew romanê serebutan (taslak roman) yê Munzur Çemî esto, 1992 de Weşanxaneyê  Roja Nû ra weşanîyayo. Yew roman zî bi nameyê Gula Çemê Pêrre 2007 de  Weşanxaneyê Vateyî ra weşanîyayo. Ziwanê tirkî de romanê xo bineyna zêde yê. Nameyê romananê ey wina rêz benê:

1.Gülümse Ey Dêrsim (3 cildî)

2.Ekmeği de Yaktılar

3.İsyana Çağrı

Ganî ma karakteran, mekan û demî ser o cîya-cîya bivindîme. Mîyanê her çar romanan de çi ferqî estê, înan bîyarîme meydan. Nuştişê Munzur Çemî kotî ra hêzê xo gêno, ganî ma etud bikerîme.

Kitabo verên ê kirmanckî Hotay Serra Usîfê Qurzkizî yo. Hetanî nika hîrê kitabê ey formê romanî de bi tirkî nusîyay.

Hotay Serra Usifê Qurzkizî de, qismê Vateyo Verên de Munzur Çem wina vano: “Ez hêvî (omid) kena ke fêydê nê kitabî reseno îsonê ma û îyê ke êy wanenê, parçikêde Kurdistanî de heyat çutîr bîyo, şarî çî dîyo, heqa dey de benê wayîrê fîkrî.” (r.10) Nê vateyê ey amey hurend. Munzur Çem ebe romanê xo Gula Çemê Pêrre na idîaya xo dewam kerda arda tîya.

Qismê yewine ebe teswîr kerdena mekanî dest pêkeno. Ma vînenîme ke ma Gêxî de yîme. Derûdor ebe nameyê ê çeman yeno ra ziwan. Labelê teswîr hêzê xo paweno. Qaytê nê nimûneyî bikîme:

“Çemê Pêrre binê Gêxî de, mîyanê tir û kaşan de sere keno teber, ver keno ra başûrê-rojawanî, koyan qilaşneno ra, nat û wetî ser çîv dano; ge beno vîndî, ge vejîno; heto çep de Awa Temrane, heto rast de Çemê Hergepî  keno xo virare, pîl ra bi qijê dereyan sipeno we, her çî ke şî beno gird, beno girozin; pilesîno ko û şuyan ro, devacêrî ser kuwno dûrî. Cêvîyo xorîn de ge beno hîra ge beno teng; ge sey rîspîyê beno giran û hêdî-hêdî rayîr geno, ge beno şîp, beno xortêde des û heşt serre, nîno zaftkerdene. Ge beno mangayê şit dano, ge boxeyêde wisarî yo hereşe keno. Ge xeyrxwazê yo, xirabîye çik a nêzaneno, derûdorê xo ra hes keno, ge pêlanê haran dano piro, beno berz-beno nizm, xo kuyno nover û bover ra, dar û ber û kemer û kuçî fîno ra xo ver aver erzîno, Depe, Qizilkîlîse û Mazgêrdî xo pey de verdano, sifte o bi Çemê Mizûrî ra keleyê xo yewbîn ro birrnenê, kuwnê têvirare, şonê Pêrtage de resenê bi Çemê Muradî.” (r. 7)

Roşan Lezgîn seba hîkayeyê Munzur Çemî vano ke, “Munzur Çem hewnê ma perune ardo ziwan.” Nameyê hîkayeya Munzur Çemî “Hewnê Newroze” bî. Munzur Çem ebe nê romanê xo yê neweyî nê hewnî yan zî nê kabusî ano ra ziwan.

Kabusê kurdan ra ez çi qest kena, tayê nê zî bîyarîme orte. Qehremana romanê Munzur Çemî azeba bi nameyê Gulcan a. Gulcane nê serran de ciwanêde azebe ya kurd a. Heyatê înan Kudîstan de xirabe beno. Eskerê tirkan nê miletî nefî keno, hem zî sey ê serranê verênan cayê zî nêmusneno bi înan. No keye koç keno yeno Îstanbul. Edebîyatê kirmanckî de şaristanî tay ca gênê. No roman, zafane Îstanbul de derd û kulê kurdan ano ra ziwan. Hem teswîran de hem psîkolojî de şîyo cayêde xorîn. No het ra zî romanêde muhîm o.

Roman de kabus senî yeno pê, ez naye zî fekê yew qehremanî ra vacî: “Sîstemê tirkan sîstemêde nîjadperest o; cinawirê yo. Cinawir kî bê qurban nêşkîno biciwîyo. Ti, nê qurbanan ra yew a.” (r. 493)

Teswîrê xo zaf huşk ê. Romanê Munzur Çemî de mecaz, alegorî û teşbîhî çîyode dûrî yê. Hîkaya xo de ca bi ca nê hetan ra ma çîyê vînenîme labelê nê  romanî de cayê de girs nêgêno. Mihail Şoholov û Cengiz Aytmatov behsê dar û berî û kemerî kenê. Nuştoxî wendoxan mîyanê behskerdîşe xo de kenê vindî. Teber ra yew dinya esta. Yew dinyaya bîne newe ra yena ronayene. Seke tîja newîye bivirazîyo, henî. Gerek nuştox xo binimno. Ma wendoxî, mîyanê reng û boye de bimanîme. Ganî nuştox Homayê nuşteyê xo bo. Homayêde henên ke xo bikişo. La azadbîyayîş û îradeyê xo zî tede estbo. Ganî xo nuşteyê xo de bihelno.

Tîyatroyê yunanîyan de her kes her çî zanitêne. Rind yan xirab, her çî têlewe de bî. Ciwamêrdîye ser o qisey kerdêne. Derse dayne miletî. Helîyayîş çin bi. Xîyalode newe nêşkîno wendox yan zî temaşekerdoxan bikero teber. Roman seba propagandayî yeno nuştene. No heqîqet seba romanê tirkan zî  henên o.

Romanê Munzur Çemî de malumatroşîye kêmasîyêde yan zî neweşîyêde gird a.

“Koyê Vankî, eynî sey Koyê Kelxasîkoye de qîjkek o. Koyê Kelxasî ser o çitur ke more asurîyan esto, ne koyî ser o kî merdîm ê armenîyan vîneno. Labelê morê armenîyan sey ê asurîyan leşkerî nîyo. Morê înan, kîlîse ya. Wînî aseno ke nê koyî nameyî xo o dere ra girewto.” (r. 8)

Seke şima cor ra wanenî, ma vînenîme ke pêroyê romanî de zî qehremanode kal wina zaf malumatroşîye keno. Her ca de fîkrê kalî yan zî fikrê nuştoxî yeno ra verê ma. Nuştoxî henî waşto ke ma her çekuya ey qebul bikîme.

Ziwanê Munzur Çemî nêrî yo. Nêrî beno pîl la tahm nêdano. Malumatroşîye tede zaf a. Derûdor teswîr kerdene hende hîra û xorîn nîya. Her fikrê xo, hîskerdîşê xo kelaxaş keno, kizirneno erzeno teber. Roman gerek mezgê ma de bihelîyo. La o her malumatî tahn dano mîyanê mezgê ma. Meselaya xo zaf huşk gêno.

Nîyadayîşê xo de îdeolojîk o. Her karakterê xo yo kurd rind beno. Êyê ke xayîntîye kenê, zafane axa û beg ê. Êyê ke feqîr ê, îla ebe dafa dişmenan qan benê. Tena Raybero Qop Gülümse Ey Dêrsim û İsyana Çağrı de axa û xulamê ey kurd ê. Xirabîye zî dormeyê înan ra yena.

Yanî ma vînenîme ke nîyadayîşo îdeolojîk nuştena Munzur Çemî keno teng. Îdeolojîyo ke her çî bikero hîna nîyameyo û nêno zî. Edebîyat de ganî zûrî estbo. Munzur Çem nêşkîno zûran bikero. O bi xo zî karakterode durust o. Na durustîye zirar dana nuştena Munzur Çemî.

Kitabê Îbrahîm Ehmedî Jana Gel ebe ziwanê raporî nusîyayo. Kitab de  seke Haşim Ehmedzade zî vano, zafê karakteran ebe heqîqetê xo, ne ke fekê xo ra, fekê nuştoxî ra qisey kenê. Na nêweşîye hem Munzur Çemî de hem zî zafaneyê nesrnuştoxanê kurdan de esta.

Zaf çî nuseno. No derheq de jêhatî yo. Îlla ke tarîxî ser o karê xo balkêş o. Na jêhatîye de wexto ke bi lezkanî binusîyo, Munzur Çemî zêde benê labele kalîte û senînîye (nitelik) kêmîyena.

Ez xo rê xo ra pers kena ke gelo Munzur Çem şikîno derheqê xo de leqan bikero? Her çî bi ziwanêde cidîyet qisey beno. Halbukî henî nakokîyê giranî  mîyanê ma kurdan de estê ke ganî ma înan ebe ziwanêde îronîk binusîme. Xo de leq kerdîş qey kêmî yo? Qey sey leşkerê (leşkerê kurdan) qayt keno?

No kar de, romannuştiş de ma newe yîme, nê kêmanîyê ke ez nuseno heto bîn de zaf karode girs o. Kamcîn hetan ra rind o, ma gerek înan zî  binusîme.

1.Lehçeya ma û ziwanê ma tebîî yo ke dewlemend benî. Fikrkerdena ma  bena zêde.

2. Nakokîye ke dewletanê dagîrkeran mîyanê ma de viraştê, ma înan ebe romanî mîyan ra darenîme we. Ma yew fikrkerdene de yenîme yew ca. Nimûneyê bidîme:

“Dorûverê Koyê Şeytanî de elewî û sunî, kurmanc kirmancî bi çekuyêda bîne zazayî temîyan der ê. Pêro waye û bîra, ded û deza, nas û dost, kerwa û xanimî yê. Kes no het ra kesî çîyê nêvano. Her di hetî lehçeya yewbînî zanenê, dînê yewbînî ra hurmet kenê.” (r. 9)

3-Munzur Çem roman de  xeylî vateyanê verênan xebetneno. No het ra dewlemendîyêde girde teder a. Romananê xo yê tirkî de zî bandora fikrkerdena ey ser o kurd bîyayîş esto.

Munzur Çemî de erotîzm nêno ra ziwan. Munzur Çem etîkê xo yê feodalîzmî ra acêr nêno. Nêşkîno yew sehneyê maçkerdene teswîr bikero. Biewnîme:

“Nê çekuyan ra dîme, bêçîkê Elîfe şî mabênê porê Mîrzayî, tede fetelîyayî. Destê mîrzayî kî hîna mabênê çiçikanê aye de bî. Bi o tore çimê xo niştî pêra.” (r. 119)

Ma êdî zanenîme ke erotîzm bîngeyê felsefeyî de zî cayêde girs gêno. Mesela, Marki de Sade û Eugenne Battaille, fîlozofê leşî yê. Ma hîkayanê  Roşan Lezgînî de yan zî romano ke Deniz Gunduz newe nuseno de erotîzmî vînenîme. No het ra kêmîya hîkayanê kîrmanckî bena vindî.

Goreyê fikrê mi ra tarîfkerdişê zereyê mekanî de zî rind nênuseno. Êdî dinyaya eşyayî psîkolojîya merdiman û karakteran ano ra ziwan. Ma vînenîme ke romanê modernî de êdî yew saete de çi bîyo çi nêbîyo hurdî-hurdî yeno ra ziwan. Bi taybet eşyayî cayêde gird gênê. Nuşteyan de, bi taybet roman de, kinc û kolê karakteran, yan zî, mekano ke ê tede rakewenê, şinê tuwalet, nan wenê ma rind nêvînenîme. Tîya de ez nimûneyêko baş bidîme:

“Bero virên ra ke vêrdî ra raste-rast kewtî odayêda qijkeke. Hetê înan de uca ra çardaxe vajîyêne. Çardaxe de hîrê berî bî. Nînan ra yew tam hemberê berê gîrsî de bî. Peyê cû musayî ke o ber, berê kîlerî yo. Çîyê werdene; vajîme ke ardî, ron-toraq, kartolî, pîyaz û çîyo bîn uca der o. Her di berê bînî hemberê yewbînî de bî. Yew çep yew rast de.

Refan ser o qab-qecax amebî rêzkerdene. Quşqaneyî, biroşî, tawikî, uskira û bardaxî; girs û hurdî tebax û çîyê bînî pêro têlewe de bî. Heto çep de, binê refan de kî adirgana sipîye ser o, viz-vize bîye, lulîya çaydanî ra puxur vejîyêne. No amêne o mane ke çay amade bî. (r. 66)

Karakteran ebe leşî û kincan yan zî ebe jest û mîmikanê xo gerek bîyerê ra ziwan. Dergîye, kilmîye, rengê porî ameyo nuştene. Ebe çekuyê standardan nînan nuseno. Ma seba nê zî nimûneyêk bidîme hol beno:

“Çitur ke Zerîfa bîbî teber, Gulcane kî cayê xo ra wuştîbî ra, şîbî verê pencera, kaleka perdeyê tulînî ra nîyadabî ke hala Pîro ke Zerîfa vatêne, merdimêde senên bî. Yewêde dergo qer bî Pîr. Por de hama hama ke têla sîyaye nêmendîbî. Rengê rî û porî winî ziddê yewbînî bî ke, merdimî vatêne ke qalibê vewre, cor de no ro parçeyêde komîrî ser. Tena derg nê, xeylê kî qalind bî. Mabênê her di bêrikan hama-hama ke metreyê vejîyêne. Her destê xo hondê hûyê, her engîşta xo hondê goşêde digoşe bîye. (r. 128)

Rîpelanê bînan de, vajîme ke rîpelê 166 de kênekî yewbînî sencenê. Leşane xo ser fîkr danê. No zî cayêde muhîm o, ma nêzdîyê leşa înan benîme.

Bîyayîşê ma yê sosyalî pêro yenê nuştene. Her het ra ma nê romanî ra fikr gênîme. Wexto ke Îstanbul de Gulcane bi ziwanê xo qisey kena, kurdbîyayîş tengîyêde girde ano ra meydan. Ti çimê înan de bena “verga fekgonine”. ( r. 212)

Nê bîyayîşî fekê Munzur Çemî ra nusîyênê. Ma kotî ra zanîme? Cerebnayenî yan zî meqaleyê Munzur Çemî zî ebe nê ziwanî nusîyay. Ganî ferqê mîyanê ziwanê romanî û meqaleyan de estbo yan ney?

Hetê teknîkê romansazkeredene de zaf zor nêdano wendoxî. Dem kronolojîk derbas beno. Tayê cayan de leytmotîfî vîrazîyay. Nîyadayîşê xo ra peyî, ca bi ca şuxulneno.

Ebe nameyanê karakteran nuştox her het ra verê xo vîneno. Surprîzê pîlî nêvejînê vernîya wendoxî. Nameyê tirkan Tarkan, Cengiz ê. Nê xirab ê. Mîyanê tirkan de kî nameyê xo Ajda esta. Sey nameyê xo rind zî bena. No hal tahmode xax, çîyode bêtahm ano verê ma de nano ro. Romanê bînan de zî nê tesbîtê ma cayê xo gênê.

Edebîyatê kurdan de kirmanckî zî cayê xo giran-giran gêna. Ez henî omîd keno ke sey Munzur Çemî leşkerê edebîyatê kurdkî bibê zêde. Labelê sey leşker nênusê. (*)

___________

(*)No nuşte Roşan Lezgînî redakte kerdo, kovara Tîroj, hûmare 38, r. 55 de weşanîyayo.

Çimeyî:

Munzur Çem, Gula Çemê Pêrre, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2007

Munzur Çem, Gülümse Ey Dêrsim - I, II, III, Özgürlük Yolu Yayınları Îstanbul 2006

Munzur Çem, Ekmeği de Yaktılar, Pencînar Yayınları, Koln 1997

Munzur Çem, İsyana Çağrı, Stockholm 1996

Isaiah Berlin, Romantikliğin Kökenleri, YKY, Îstanbul 2007

Haşim Ehmedzade, Roman Ve Ulus, Pêrî Yayınları, Îstanbul 2004