Katalonya de Perwerdekerdişê Maliman

Qedexeyê 30 serran yê perwerdeyê ziwanê katalanan û bikarardişê ziwanî, serranê peyênan yê dîktatorîya Frankoyî de dest bi sistbîyayîşî kerd. Serranê 1970-71 de ziwanê ke Spanya de yenê qiseykerdiş, seba perwerdeyê çend saetan destur ame dayîş. Serra 1980 de bi îlankerdişê muxtarîya Katalonya katalankî perwerdeyê verdibistane, dibistane û wendegehê mîyanênî de sey ziwanê perwerdeyî bîye wayîrê resmîyetî. Sayeyê statuyê resmî ke 1979 de ame şinasnayîş û tenzîmkerdişê ke serra 1983 de virazîyayî spanyolkî reyde katalankî zî heme sewîyeyan de bîye ziwanê perwerdeyî. Qanûnê Ziwanî yê serra 1983 û qanûnê bînî ke ney dima vejîyayî, warê bikarardişê ziwanê katalanan gelek hîra kerd.

Sektorê perwerdeyî ra vilabîyayîşê katalankî herçiqas prosesêkê dergî de averşîyayîşêko biîstîqrar qeyd bikero zî îdareyê katalanan eştişê gama verêne de problemêkê girdî reyde rî bi rî mend. Texrîbatê ke sîstemê asîmîlasyonî yê spanyolan viraştbi ra se ra hewtay û pancê (% 75) malimanê ke Katalonya de yê katalankî nêzanayêne. Sewbîna zî, se ra şeştîyê (% 60) nufusê cayî yê katalanan ziwanê xo qisey kerdêne, la perwerdeyê katalankî nêdîbi. No semed ra, viraştiş û tetbîqkerdişê plan û hedefê perwerdeyî ke serra 1983 de bi Qanûnê Normalîzekerdişê Ziwanî dest pêkerd ra ver ganî malim û her hawa xebatkarê perwerdeyî biamayêne perwerdekerdiş.

Seba helkerdişê mesela serra 1981 de binê nameyê “Sîstemê Bedilnayîşê Maliman” de dest bi yew programê taybetî yê di-merheleyî bi. No program hetê Enstîtuyanê Zanistîyanê Perwerdeyî ke girêdayeyê unîversîteyanê welatî bî ra ameyêne organîzekerdiş. Serra 1986 de malimê ke reya verêne nê programî ra mezun bîyî dibistanan de seba ke bieşkê dersa katalankî bidê bîyî wayîrê formasyonê ke hewce kerdêne. Dima 1987 de îdareyê katalanan Geralitat, qenaet ard ke nê sîstemî wezîfeyê xo temam kerdo û da vindarnayîş.

No modelê musnayîşî yê Katalonya de ke umûmen sey “sîstemê tekziwanîye” yeno zanayîş, îhtîyacîya wendekar û maliman ra îstînaden serranê destpêkî yê muxtarîye de ame averberdiş. Çarçewaya nê modelî de dersa spanyolkî û dersê ziwananê xerîban yê bînan ra teber heme dersê bînî yê sey matematîk, zanistîyê fen û sosyalî ziwanê katalanan de yenê musnayîş.

Kîşta malimanê dibistane de malimê verdibistane, wendegehê mîyanên û heta ku malimê ke unîversîteyan de xebitîyenê zî lazim o ke ziwanê katalanan bizanê. Ziwanê katalanan de qîmkerdiş (yeterlilik) bi sertîfîkayanê resmîyan yeno dîyar kerdene. Malimê ke verdibistane de xebitîyenê badê perwerdeyê hîrê serran yê unîversîte dîplomaya ke dîyena ganî qezenc bikerê.

Malimî seba ke wendegehanê mîyanênan de katalankî bimusnê ganî mezunê unîversîte bê. La seba ke bieşkê wendegehanê mîyanênan de dest bi kar bikerê tena unîversîte ra mezunbîyayîş qîm nêkeno. Çunke ganî endamî beşdarê kursanê sertîfîkaya pedagojî (CAP) bibê ke warê dîdaktîk yan zî pedagojî de dersa formasyonî danê. Sewbîna zî yeno waştiş, malimê bînî ke ziwanê katalanan de derse danê katalanakîya vatişkî û nuştişkî de qîmkerdişê (yeterlilik) xo îspat bikerê. Îdareyê perwerdeyî yê welatî, halê hazir de seba malimanê ke wendegehê mîyanênî de derse danê zî yew tewir kursê zereyê xizmetî organîze keno. Malimî seba ke qîmkerdişê xo yê ziwanê katalanan de aver biberê, beşdarê kursanê ke hetê Enstîtuyanê Zanistîyanê Perwerdeyî ra dîyenê benê.

Sîstemê destekê ziwanî yê musayîşê berzî di cîhetî yo. Nînan ra yew perwerdeyê bingehîn yê wendekaran; o bîn zî perwerdeyê maliman o. Ganî malimî çarçewaya nê perwerdeyê ke temamen bingehê katalankî ser o dîyeno de beşdarê dersanê teorîk û pratîkan bibê. Nê prosesî de hîna zaf çimgêrîya (gözlem) sinifî û plankerdişê dersan ca gêno. Wendekarê ke nê programanê unîversîte ra mezun benê, heq qezenc kenê ke wendegehanê dereceyê mîyanênî de derse bidê.

Perwedekerdişê maliman SEDEC (katalankî de Servîsê Musnayîşî) hetê Komela Rosa Sensat û tayê kolejanê taybetan ra yeno îdarekerdiş. SEDEC girêdayeyê Departmanê Perwerdeyê Katalonya yo û ziwanê katalanan de peredeyê resmî rayîr ra beno (yürütmek). No dezge eynî wext wayîrê taximêkê pisporanê perwerdeyî yo û wezîfeyê nê pisporan îcadkerdişê îmkananê pedagojîkan û caardişê îhtîyacanê musnayîşî yo. Nê dezgeyan ra teber, Omnium Cultural û GAEC (Grûba Hereketê Wendegehan yê Katalonya) zî seba averberdişê ziwanê katalanan xebatan kenê û kîşta naye de seba maliman kursanê musayîş û averberdişê katalankî organîze kenê.

Katalonya de herçiqas ziwano normal yê perwerdeyê katalankî bo zî wendekarê ke sîstemê perewerdeyî ra mezun benê ganî bieşkê spanyolkî zî qasê katalankî bikar bîyarê. No rî ra namzedê malimîye, kîşta ziwanê muxtar yê Katalonya de ganî spanyolkî zî bimusê.*

__________

* Na meqale buroşurê "Perwerde de Tetbîqê Ziwanê Dayîke, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 24-25" de weşanîyaya