Kemreş Çewlîgî: Derheqê Rayziwanî de

Birêz Roşan Lezgînî kayê Ti Gara Nîyî ser o yew nuşteyê krîtîkî nuştbi, mi zî fikrê xo sey şîroveyêk nuşt la şîroveyê mi sey nuşteyî weşanîya û dima Mamosta Malmîsanijî zî na mesela de mektubêk şawite. Biraştî mi badê şîroveyê xo çi fırset nêdî ez na mesela teqîb bikerî, no sebeb ra hem teşekurkerdiş de hem zî cewabdayîş de ez kewta erey. Ez semedê elaqayê Zazakî.Netî zaf teşekur kena ke qiseykerdişê nê meselayan de wina yew îmkan da ma.

Her çiqas rexne mîyane şarê ma de çîyêko menfî, xirab bo zî eslê xo de rexne, qasê yew eserî qîymetin û ercaye yo, heta goreyê tayê mutefekîran rexnekerdiş yew eserviraştiş ra zor o, çunke eke yew merdim rexne bikero ganî a mesela ser o zî melumatê ey bibo. Mîsal, merdim çîyêk ra vajo, ina çewt a, ganî raştê aye zi bizano, bizano ke bieşko vajo çewt a. Musayîş, averşiyayîş pê perskerdiş û rexnekerdişî beno, fikrê neweyî munaqeşeyan dima vejîyenî. Wareyê nuştişê kirdkî de roje bi roje nuşte, kitab û fikran ser o rexne û meqaleyî benî zêdeyî, no goreyê mi qey ziwan, edebîyat û nuştoxanê ma beranê neweyan akeno, fikranê neweyan vejeno û yeno na mana zî nuştoxê ma, zanayeyê ma fikranê xo, eseranê xo resnayî wendoxan.

Ez wazena ziwanê kurdan ser o û derheqê çekuyan de çend çî vajî. Rey-rey ez raştê ci yena tayê kesî wexto ke derheqê lehçeyanê kurdan de malumat danî, biney bi neheqî lehçeyan muqayese kenî û tewr zaf na neheqî zî kirdkî rê kenî. Semedê kirdkî, vanî, erey nusîyaya, wareyê nuştişî de eserê aye tay ê, tay mendo mîyane xo de wayîrê lehçeyan bo, qayde-qayde fekê aye estê, dewe bi dewe çekuyî bedilîyayî. Semedê kurmanckî zî vanî, rew nusîyaya, wareyê nuştişî de eserê aye zaf ê û yew standardê aye esto... Nê pêro raşt î feqet nînan ra no netîce raşt nîyo; kurmanckî wezîfeyê xo ardo ca, kirdkî ca nêardo. Ganî her çî kîloyê xo de binsencîyo û eke ma lehçeyan kîlo biker, yew zî goreyê kîloyê xo gure nêkerdo û hele kurmanckî tewr nêkerdo. Kirdî mîyanê yew dewlete de yew cografyaya tenge de ciwîyenî, elbet sînorê xeyalanê kirdan qasê nê sînoran o, qey kurmancî wina yê? Behrê Sipî ra tepiş hetanî Qafqasya, Qafqasya ra tepiş hetanî Îran, uca ra tepiş hetanî erdê ereban kurmancî ciwîyenî û helbet sînorê xeyalanê kurmancan zî qasê nê sînoran o. Kirdî mîyane koyan de mîyanê di cîranan de -eke ma kurmancan cîran bihesebnî, armenî û kurmancî- ciwîyayî feqet kurmancî yew cografyaya hîra de mîyanê çeşît çeşît miletan û baweriyan de ciwîyayî ciwîyenî. Tewir bi tewir huner, meslek û kulturan şinasnenî. Helbet nê heme kurmanckî xurt kenê, pîl kenê. Nê sebeban ra mi gore ganî hevala kurmanckî kirdkî nê tirkî bo, fariskî bo, no qîyas munasib o, eke wina nêbo na kurmanckî rê zî neheqî ya û ganî xebatî zî hedefî zî no het de bibê. Kurdî yewbînan ra zaf lez şikîyenî hêrs benî, tarîxê kurdan bi reqabetan ho dekerde, nê reqabetî zî mîyanê kurdan de virazîyayî, no hetanî nika ma rê yew fayde nêardo ganî ewro kurdî pêropîya wayîrê xo, wayîrê ziwanê xo bivejî û no qayde qîyasan ra dûr vinderî.

Meselaya ziwanî de problemê kirdkî zî estî, problemê kurmanckî zî estî. Ê kirdkî standardîzekerdiş o, ey kurmanckî zî çekuyanêneweyanviraştiş o. Kirdkî hema newe ya, viraştişê çekuyan de zaf îhtîyacîya aye çin a, feqet kurmanckî wina nîya hema-hema her ware de -sîyaset, medya, neşrîyat, edebîyat, muzîk, înternet, huner, weşîye ûsn.- şuxulnîyena, no semed ra çekuyanê neweyan rê îhtîyacîya aye zaf esta feqet goreyê mi temînkerdişê na îhtîyacîye de ziwannasê kurmanckî ecele kenî û rey-rey zî no gure hed ra vejenî. Ecele kenî, tirkî ra sey xo çarnenî û no çarnayîş zî zaf zeman mentiqen şaş o, rey-rey hed ra vejenî çekuyanê erebkîyan zî vurnenî kenî xas kurdkî feqet nê çekuyî belka hezar serrî yê, hê ziwan de yî. Şar kurmanckîya televîzyonî ra, yê rojnameyî ra fam nêkeno, nê gureyî ganî hêdî-hêdî bivirazîyê ke şar bieşko ziwan bihemelno. Ez na mesela de polîtîkaya Grûba Xebate ya Vateyî heme raşt vînena. Ecelekerdiş çin o, ganî her çeku zazakî bo çin o, hêdî-hêdî pê kombîyayîşan qasê îhtîyacîya ziwanî çekuyî virazîyenî arêdîyenî.

Goreyê mi, eke heme nuştoxî sey birêz Sebahedîn Gultekînî ziwan bişuxulnî ez vana qey heme wendoxî wendiş ra, ziwan ra fek vera danî. Ez bi xo no ziwan ra fam nêkena; yan ez ferheng kena a ke, yew destê mi de ferhengê kirdkî desto bîn de zî ferhengê kurmanckî beno, yan ez google de cigêrayîş kena yan zî ez bi hawayê çarçewaya nuşteyî ra ez nuşte fam kena. Hende çekuyê nêeşnawiteyan wendox nêeşkeno bihemelno, nê çekuyî hîna kurmanckî de nêhemelîyayî ma anî zazakî de şuxulnenî, no mi gore raşt nîyo. Ziwan gane yo, bi keyfê xo yo, pê zorî yew het a nêşino, ganî kes winasî mudaxele nêkero. Lehçeyanê kurdkî ra kamcîn lehçe bivejîyo vernî lehçeyê bînî bi xo aye teqîb kenî.

Derheqê çekuyan de zî ez derg nêkena, pê yew-di nimûneyan qala xo temam kena çunke mi gore her çî meydan de yo. Şîroveyê min o verîn de yew cumle şaş îfade bîya, ez wazena ewilî a cumle temam bikerî.

«Xora çekuya ke pê herfa «j» dest pêkena zazakî de çinî ya, tena çekuya «jahr»î yena mi vîr û a zî kurmanckî ra ameya. Bê naye yew çeku zî nêna mi vîr.»

Tîya de «zazakî de çinî ya» ra qestê mi nê çekuyî zazakî nîyî bî, yanî bi kokê xo bi eslê xo zazakî nîyî bî. Çekuya ke pê «j» dest pêkena yan kurmanckî ra ameya (jan, jahr, jêhat) yan yewna ziwan ra ameya (japon, jenerator, jenosîd, jîlet) yan zî zazakî ya feqet yewna herf ra vurîyaya (fekan de; yew>jew, sey>jey, ca>ja, zî>jî; erebkî zîyar> jîyar). Çekuya «juje»yî esta feqet «dici, diji» zî esta kamcîn orîjînal a? Xora meselaya ma na nîya.

Birêz Gultekîn qalê rayziwanî kerd, ez zî wazena na mesela ser o vinderî.

-juyayîş, civat
-kayvan
-demê ameyînî (ameyox)
-se (tirkî şart kipi)
-en (tirkî mîktar zarfı)
-pirtuk, tîp...

Tesnîfbîyayîşê familyaya ziwanan de zaf çî yenî verê çimî feqet tesnîfbîyayîşê ziwanê eqrebayan de yew çî esto ke tewr zaf o yeno verê çimî; «vurîyayîşê vengan». Tayê herfî estî ke şexsîyetê ziwanî ho tede nimite, pê a yew herfe ziwan xo eşkera keno. Ez zama-zava ra, cêr-jêr ra kirdkî û kurmanckî cîya kena. No semed ra;

«civat» kurmanckî ya «cemat» kirdkî ya
«silav” kurmanckî ya «silam” kirdkî ya
«kevir» kurmanckî ya «kemere» kirdkî ya
«mêvan» kurmanckî ya «meyman» kirdkî ya
«bijî» kurmanckî ya «biciwî» kirdkî ya

Çekuya ke kurmanckî de pê «j» fariskî de pê «z» dest pêkena zazakî de pê «c» dest pêkena û îstîsnayê naye çin o. Belê peynî û mîyanê çekuyan de «j, c, z» esto feqet sereyê çekuyan de çin o. No sebeb ra; juyayîş, joka ne kurmanckî ya ne zî zazakî ya. Ez google de «juyayîş» nusena nuşteyê birêz Gultekînî ra teber nuşte nêno mi ver.

Afîşê «Ti Gara Nîyî» de herinda çekuya kaykerdoxî de «kayvan» nusîyaya feqet suffîksê «van» ganî «wan» binusîyayêne çunke no suffîks fariskî de «ban» kurmanckî de «van» kirdkî de «wan» o.

Esasê xo de «van, wan, ban» ziwanê kalikê ma yo tewr verên de «pan, pânag» o feqet na herfa «p» vurîyaya zazakî û sorankî de bîya «w», kurmanckî de bîya «v», fariskî de bîya «b».

Vurîyayîşê p>w=v=b ra çend misalî;

Kirdkî: Şewe, awe, luwe, lew, awan, wan (gawan, raywan, seydwan, şiwane)...
Kurmanckî: Şev, av, rovî, lêv, avahî, van (gavan, berîvan, şivan, seydvan)...
Sorankî: Şew, aw, row, lew, wan ( şiwan)...
Fariskî: Şeb, ab, rûbah, leb, abad, ban (çoban, segban, baxçeban, baxban)...

Yanî bi kilmîye, na çeku; kaywan, kayker, kaykar, kaykerdox bena la kayvan nêbena. Heqê merdimî esto çekuyanê xerîban bişuxulno la heqê merdimî çin o vengan bivurno.

Reyna çekuya «demê ameyînî» senî virazîyena ez zaf mereq kena, goreyê zanayîşê mi suffîksê -en, in, în (parên, serîn, asinên, solin) yenî nameyan ser, mi hetanî nika çi rey nêdîyo nê suffîksî ameyî karî ser. Eceba wina yew suffîks esto xebera mi çin a. No «ameyîn» senî virazîyeno?

Behsê suffîksê -ox (tepişîyayox) de Mamosta Malmîsanijî qalê karê pasîf û karê aktîfî kerd, birez M. Doganî zî qalê karê transîtîf û karê întransîtîfî kerd. Nê îzehetan ra mi wina yew mana vete; -ox yena karê aktîf û transîtîfî ser, yanî bi tirkî etken geçişli fiil. Berdox, rotox, kerdox, wendox, nuştox, zanayox raşt o la ameyox, remayox, şîyayox şaş o û nînan ra zî ameyox (demo ameyox) îstîsna ya. Yanî wina aseno ke ameyox zî ameyîn zî şaş o.

Goreyê yew tesnîfî zî ziwan de di tewir çekuyî estî; çekuyê wezîfedarî, çekuyê bimanayî. Çekuyê bimanayî; name, sifet, zemîr, zerf û karê ke nameyê xo ra zî eşkera yo manaya nê çekuyan esta û kes eşkeno nê çekuyan hem tena hem zî yew cumle de bişuxulno. Çekuyê wezîfedarî zî înterjeksîyon, (ünlem, vengdayîş) edat û bestox ê ke yew manaya nê çekuyan çin a û tena zî nêşuxulîyenî. Nê tewir çekuyî zereyê cumle de wezîfe genî çekuyan cumleyan pêra bestnenî, girê danî. Ziwan de çekuyê bimanayî (nameyî) zaf lez vurîyenî. Kes eşkeno nameyêk vera yewna nameyî bişuxulno. Mîsal ez «komputere» vera eşkena bi tirkî «bîlgîsayar», bi kurmanckî «kombers» bişuxulnî û ma vajîn, siba na çeku zazakî de virazîya, na rey ez eşkena na çekuye zazakî bişuxulnî feqet çekuyê wezîfedarî wina nîyî. Mîsal bestoxê «û» vera ez nêşkena îngilîzkî «end» tirkî «ile» bişuxulnî. Dewleta tirkan tena mudaxeleyê heyatî nêkerd, mudaxeleyê ziwanê tirkî zî kerd, alfabe vurna, Dezgeyê Ziwanê Tirkî (TDK) na ro û no dezge zî hetanî ke ci ra ame çekuyê erebkî û fariskî vurnay kerdîy tirkî feqet se kerd-nêkerd nêeşka bestoxan û edatan (ve, veya, veyahut, hem hem, ya ya, ne ne, ama, fakat, lakin, velakin, eğer, çünki, ki, âdeta, ama, bari, hiç, gerçi, güya, hakeza, hatta, hele, illâ, keşke, keza, madem, meğerki, şayet, tâ ki, yani, zaten, zati, kadar, rağmen evvel...) bivurno, bikero tirkî. Çunke mudaxeleyê çekuyanê wezîfedaran hende asan nîyo.

Zazakî û kurmanckî de çend çekuyê wezîfedarî (gore, ancax, gerek) tirkî ra ameyî û bîyê parçeyê ziwanê ma û êdî kes nêeşkeno rehet-rehet nê çekuyan bivejo feqet ewro kirdkîya ma ha binê tesîrê nê tewir çekuyan de ya, mîsal; daha, en, -se (tirkî şart kipi), demek ûsn. Îhtîyacîya ziwanê ma nê çekuyan rê çin a çunke nê warî de çekuyê ma estî û nê çekuyî ziwanê ma xerepnenî.

En gird (tewr gird), ameyî se (eke ameyî).... Nînan ra tewr zaf raweya şertî (-se) ziwanê ma xerepnena, ganî nuştoxî nê tewir çekuyan nêşuxulnî çunke eke nê çekuyî bi temamî bikewî ziwanê ma êdî nêvejîyeni. Birez Gultekîn qalê rayziwanî keno û pê kurdkîya xase nuseno, edatê di şuxulneno yanî hende ehemîyet dano ziwan feqet no tewir çekuyan (en, -se) zî şuxulneno, ez heyret manena.

Her çî de yew usûl esto, mîsal; huqûqê îslamî de wexto ke yew hukim lazim bo, ewilî ewnênî Qurano ezîm ra, uca de çin bo ewnênî sunetê pêxamberî ra, uca de çin bo, îcma kenî, eke îcma zî nêbî qîyas kenî. Ziwan de zî yew usûl esto, wexto ke yew çeku lazim bî, ewilî ewnênî fekan ra, ewnênî nizdîyê na çek ura, eke nînan ra taba nêvejîya, hîna yew çeku virazenî û eke viraştişê çeku de problem vejîya ewnênî ziwananê eqrebayan ra eceba înan senî viraştê? Eke badê nê merheleyan zî çeku nêvirazîya ziwananê eqrebayana ra çeku gerîyena. Şexsîyet û xurûrê her ziwanî esto, ganî merdim biney dîqet bikero. Ma de yew çeku çin bo ma ca de/hemen yan kurmanckî ra yan zî tirkî ra gênî, no nêbeno.

Ma viraştişê çekuyanê neweyan caverdîn, êyê ke ziwanê ma de estî ma înan zî xerepnenî. Yew vate esto; eke xebitîyeno dest ci mekew. Ma key bîyê bisilmanî ez nêzana feqet wextê bisilmanbîyayîşê ma ra nat ma kitab ra vanî «kitab» ma herfe ra vanî «herfe», yanî çira ma nê çekuyan bivurnîn bikerîn pirtuk, tîp. Mi nêdîyo kes wexto ke sond weneno vano «dînê mi pirtukê mi» herkes vano «dînê mi kitabê mi». Na çekuye bawerîya ma ya. Ti rojawanê Afrîka ra tepiş hetanî Pakîstan mîyanê bisilmanan de çekuya kitabî şuxulnîyena.

Kurmanckî de tayê hetî semedê safkerdişê/xaskerdişê ziwanî çekuyanê erebkîyan zî vurnenî kenî kurmanckî. Nê çekuyî hema mîyanê kurmancan de vila nêbîyê, nêşuxulîyayî nuştoxê ma yê kirdî nê çekuyan anî ziwanê ma de şuxulnenî. No karêko betal o, ne ma rê ne zî kurmancan rê faydeyê ey esto, şar fam nêkeno û sey vateyê birez Gultekînî zî nanê cîyayîwaştoxan rê rûn sawitiş o.

Pirnike-zince-kepuge-vînî, kerra-kemere-sîye, tut-doman-qıj-qeçek-eyel-gede-leyîr-put nê pêro dewlemendîya ziwanê ma ya, werrekna winasî zengînîyê ma zaf bibîyêne, şaîrê ma qafîye de zehmetî nêantene. Ez etîmolog nîya la ez zana ke nê çekuyê heme tarîxî yê. Mîsal, zazakî «vînî-burun» fariskî «bînî-burun» eynî kok ra yê. Zazakî «pirnike»; proto-hîndo «nas», proto-arya «parî-naha-ka», sogdkî «prynike», pehlewkî «paranam», awestkî «nah», îngîlîzkî «nose», latînkî «nasus» ...nê pêro eynî kok ra yê. Zazakî «zince»; hewramkî zinc (çene), semnankî «zuncî» (fek), proto-arya «zanaka» nê pêro yew kok ra yê. Zazakî «kemer» kurmanckî «kevir» yew kok ra yê. Yanî weşikbîyayîş ra nîyo sebebê înan esto. Raşta zî her kirdî nê çekuyan nêzanê, mi zî nêzanaynî doman, vînî, gede çita yo feqet mi dest bi wendişî kerd, mi kovara Vateyî wende, ez musaya, ganî merdim nêterso. Mîsal, birez Gultekîn qalê tut û gedeyî kerd, yeno mi vîr, ez qij bîya yew suhbet de mêrikê liceyijî yewî ra persa va; gedeyê to estî? Ma ewîl biney pa vindertî, çunke ma nêzanaynî gede çita yo, hetanî ke mi xo rê xo de vatêne eceba mêrik vano; gedegê (buzağı) to estî? Feqet ma hawayê suhbetî ra fam kerd ke gede tut o. Ganî her kes nê çekuyan bêters bişuxulno, bişuxulno ke wa her kes bizano û bimuso.

Na mesela de qala min a peyine, xebata heme nuştoxanê ma zaf-zaf ercaye ya, nê zemanî de kes wayîrê ziwanê xo nêvejeno. Ez ewnêna mêrik semedê kurdîtîye ruhê xo dano la semedê ziwanê xo cayê xo ra berz nêbeno. Semîmîyet, tewr ewilî wayîrvejîyayîşê ziwanî ra dest pêbeno, no semed ra ez heme nuştoxanê ma semîmî vînena, nîyetê înan pak vînena feqet ganî ziwan ziwanê şarî bo. Standardîzasyon muheqeq lazim o la ziwano viraşte sentetîk lazim nîyo çunke faydeyê ey ma rê çin o. Ziwan pê qiseykerdiş ciwîyeno ziwano ke mîyane şari de qisey nêbi, wazenî wa hezar kitabê ey bibî, o ziwan merde yo.

>>>Kayê “Ti Gara Nîyî” Ser o>>>

>>>...helênayiş nê xohelênayiş o>>>

>>>Mektuba Mamosta Malmîsanijî Derheqê Çekuyan de>>>

>>>Mektuba Sebahedîn Gultekînî>>>