Kilama Pepûgî

KILAMA PEPÛGÎ

J. Îhsan ESPAR

"Kilama Pepûgî" nameyê romanê Denîz Gûndûzî yo. Weşanxaneyê "Vartan"î no roman, emsar yanî serra 2000î de Anqara de neşr kerdo. Roman bi xo 526 rîpelî yo, peynîya ey de ferhengekêko kilmek zî esto.

"Koyê Bîngolî û Koyê şerefdînî zê waştîyê jûbînî ye". Bi na cumla roman dest pêkeno. Merdim şîyêno vajo ke na cumla adresa nê romanî ma nawnena (musnena). Adresa romanî dormareyê mintiqaya Gimgimî de çend dewî yî. Ge-ge hedîseyê ke qewimîyênî zor danî sînoranê dewan. Labelê hema-hema heme hedîseyî dewanê eşîranê xormekan û cibran de cirîyênî. Wendox rîpelanê verînan de cayê hedîseyan rê beno aşîna. Dima resmêk demografîk û cematkîyê a mintiqa ameyo pêşkêşkerdiş. Wendox derheqê têkilîyanê eşîranê kurdan, têkilîyanê kurdanê elewîyan-sunîyan û kurdan-armenîyan (hermenîyan) ê verînan de zî beno wayîrê melumatî. Eke merdim biwazo bi zaf kilmîye behsê rêzîla hedîseyanê romanî biko, merdim şîyêno nînan vajo:

Dewr dewrê padîşah Evdilhemîdê Dîyine yo. Alayê Hemîdîye mintiqa de wayîrê hukmî yî. Serekê alaye Xalit Begê Cibran o. Xormekan waşto alaye eşîra înan ra bibo labelê osmanîyan cibran tercîh kerdî. Mabênê xormekan û cibran baş nîyo. Alaye erzena dewanê xormekan ser û Îbrahîm Talîyê xormekan kişena. Lajê Îbrahîmî Zeynelo ke şeş serrî yo Îstanbûl de Mektebê Eşîre de waneno, ageyreno yeno dewa xo. O û birayê xo Welî ganî heyfê bawkê xo cibran ra bigîrî. Cengê xormekan û cibran dest pêkeno. Cibran û eskerê osmanîyan erzenî dewanê armenîyan û xormekan ser, armenîyan qir kenî û malê înan talan kenî. Zeynelo xormekî û embazê xo eşîra cibran ra gelekî kesan kişenî. Heto bîn ra mufrezeyê Levonê [Leon] armenî vera cibran herb keno. Na mintiqa de lejê cibran û xormekan, cibran û armenîyan yew demeyo derg rameno. şarê mintiqa yewbînan weno. Hetanî ke xormekan ra yena, armenîyan zilmê cibran û eskeran ra pawenî (muhafeze kenî). Zeynelo xormekî û Levono armenî vera Alaya Hemîdîye di qehremanê xurt î. Ge-ge înan ra hergû yew bi xo tena alaye perîşan keno. Dişmenîya beyntarê (mabênê) xormekan û cibran roj bi roj hîna xurîn bena. Cibranê kurmancî, musebbîbê heme zilm û xirabîyan î.

Yew deme ra pey ca Zeynelî rê teng beno. Alaye zor dana ey. Zeynel zewejîyayo û cinîya ey nêweşa gedeyî (domanî) ya. Gama ke vistirîya Zeynelî gerreyê Zeynelî kena û birayê Zeynelî Welî cinîya Zeynelî Xece kişeno ke a nêkewa destê dişmenî, Zeynel qerar dano ke şêro Alaya Hemîdîye ra efê xo biwazo. Zeynel, şono Hemedê cibrî het û xo erzeno bextê ey. Hemedo ke Mektebê Eşîre ra embazê ey o Zeynelî erşaweno (rusneno) Îbrahîm Begê Milî het û Zeynel yeno efkerdiş.

Têkilîyê (elaqayê) kirmancanê mintiqa û armenîyan zaf kan î. Welî Axa demeyo ke pey hesîyêno alaye erzena dewa kerwayê ey Aşotê armenî ser, lajê xo Zeynelî erşaweno ke înan rê yardim biko ke kerwayê ey dewa xo ca verdî û şêrî biresî armenîyanê corî. Zeynel şono labelê kerwa nê teklîfî red keno. Yew deme ra pey merdimanê Welî Axayî ra vîst û yew kes bi destê Levonê armenî ra yenî kiştiş.

Na mesela ra pey têkilîyê armenîyan û kirmancanê elewîyan zî herimîyênî.

Cengê Yewinê Dinya dest pêkerdo û hukmê Dewleta Osmanî partîya Îttîhad-Tereqqî dest di yo. Îttîhad-Tereqqî planê qirkerdişê armenîyan viraşto. Verî dewan ra çekan arê danî, dima pes û dewarê dewijan ancenî pêser, benî. Dima zî dewanê armenîyan ra cenî-camêrd, pîl-şenik herkesî arê danî û benî, qifle bi qifle kişenî. Aşoto armenî şono xo erzeno bextê kerwayê xo Welî Axay. Welî Axa, bi xape kerwayê xo dewa xo de kişeno. Bi inewa heyfê merdimanê xo gêno.

Eskerê orisî yeno mintiqa. Nika zî armenî bîy eskerê orisî, heyfê xo kurdan ra gênî. Nika çi kirmanc çi kurmanc dewê kurdan benî hedefê herîşanê orisan û armenîyan. Qirkerdişêko newe dest pêkeno. Kurdanê elewîyan ra tayê remenî şonî Dêrsim. Dêrsimîjî vera orisan xo ver ro danî, orisî nêşîyênî bikewî Dêrsimî mîyan.

* * *

Hewayo ke ez zana hetanî nika bi na girdîye (xişnîye) de kitabêdo kirmanckî nênusîyayo. Reyna hewayo ke ez zana "Kilama Pepûgî" lehçeya kirmanckî de romano tewr verîn a. No semed ra "Kilama Pepûgî" xabatêda balkêş a ke ganî merdim ser o vindero.

Seke yeno zanayîş roman de struktur, yanî viraştişê romanî zaf muhîm o. Na mesela de kam beno o zano, temaya romanê ey çi bena a zana, tayê çîyî estî ke ganî nuştox bîyaro ca. Mavajî rêzîla hedîseyan, yanî çîyê ke qewmîyênî ganî goreyê yew ûsulî bêrê nuştiş û rêzkerdiş. Romanan de edet o, verî cayê hedîseyan, dima hêdî-hêdî kesê ke romanî de wayirê rolê muhîmî yî, dima zî kesê baş û xirabî bellî benî. Nînan ra pey hedîseyî goreyê planê nuştoxî aver (raver) şonî û hera benî, hedîseyanê hurdîyan ra destek û paştî gênî. Labelê hedîseyo bingeyin, yanî hedîseyo ke roman ser o virazîyayo ganî sey xeta sura qaline bellî bo. Na xeta sura qaline bena sey pusulaya wendoxî. Heme hedîseyê bînîyê ke qewmîyênî, ganî hedîseyê bingeyinî rê xizmet bikî. Yanî hedîseyê hurdî eke hedîseyê bingeyinî xurt bikî cay înan roman de esto. Roman de hedîseyê paralelî şîyênî bibî labelê hedîseyê hurdî nêşîyênî bibî reqîbê hedîseyê bingeyinî. Demeyo ke nuştoxî bawer kerd ke hedîseyî tam girr û geş bîy, ganî heme hunerê xo binawno (bimusno) ke hedîsey biresno merhaleya tewr berze. Demeyo ke hedîseyo bingeyin resa tîtik (zîrve), nuştox ganî hinî zaf derg nêkero. Çimkî hinî çîyo ke zaf vajo çin o. Ganî hinî goreyê qewimîyayîşê hedîseyan herkesî bierşawo cayê ey û xatir wendoxan ra biwazo.

"Kilama Pepûgî" de tayê problemê strukturî estî. Goreyê mi sebebê nê probleman zî esto. Nuştox "vateyo verên" de nuseno ke ey nê meseleyê ke roman de nuştî "Ap Geloyî" ra eşnawitî (hesnay). Reyna hewayo ke nuştox nuseno, nê hedîseyî heme raştiko qewmîyayî labelê ey nameyê kesan vurênayo (bedilnayo). Bêguman eke ke merdim hedîseyê ke cirîyayî eynen binuso çîyêna yo, hedîseyanê cirîyayan (bîyayeyan) nuştişê xo rê biko binge û goreyê xo yew muhtewa û kronolojîyo newe bido înan çîyêna yo. Demeyo ke merdim biwazo orîjînalê hedîseyan rê sadiq bimano merdim mecbur o ke senî eşnawito wina binuso. Îmkanê mudaxelekerdişî zaf çin o. Demeyo ke wina bo zî roman şîyêno giran bibo, wendoxan eciz bikero. Mi bi xo "Kilama Pepûkî" de, mîyanê hedîseyan de yew keşmekeşîye hîs kerde. Hedîseyo bingeyin weş beylu nîyo. Roman heta hedîseyan ra zaf dewlemend o, labelê wezîfe û rolê nê hedîseyan zaf eşkera nîyo. Ge-ge merdim wina hîs keno ke her hedîse bi xo şîyêno bibo yew roman. Helbet demeyo ke merdim sadiqê orîjînalê hedîseyan bimano sewbî riskî zî estî. Mavajî keso ke nuştoxî rê behsê hedîseyan keno, neqlkerdişê xo de çend objektîf o. Zaf rey merdim nêşîyêno objektîfîya vatoxî kontrol biko. Merdim nêşîyêno qehremananê romanî vijîno û goreyê zerra xo karakter bido înan. Mavajî "Kilama Pepûgî" de ez raştê yew kurdê kurmancî nêameya ke baş (hol) bo, wayîrê bextî bo û zanaye bo. Kurmancê romanî pêro gonîwer û talanker î. Tena yew ca ne tê da ke Xalit Begê cibrî vano: " Lawo meşorê, ebe destanê xo şimşêrê dişmenê xo mesuyerê. Hermenî şamya Osmanîye, ma kî perojê Osmanîye îme" (r. 198) Helbet no vatişê Xalid Begî zî zaf bawerîye nêdano wendoxî. Çimkî o serekê eşîra cibran o û cibrî her roj armenîyan û elewîyan kişenî. Roman de kurdê kirmancî û armenî zî tam eksê kurmancan, qehreman, zanaye û pîzeveşn (wayîrê merhemetî) î. No ware de Welî Axa û Mam di îstîsna yî. Ez bi xo wina bawer kena ke no rewş tercîh û waştişê nuştoxî nîyo.

Yewna çîyo menfî tengbîyayîşê cayê cografîk ê romanî yo. Yew romanê 528 rîpelinî rê çend hebî dewê Gimgimî zaf teng î. Hedîseyî dormarê çend dewan de cirîyênî. Nuştox mecbur maneno cayanê ke pê manenî teswîr biko. Îklim, vilikî, vaş û nebatî, teyr û tur, dar û ber, terş û dewar, kerm û kêzî heme dewanê na mintiqa de sey yewbînî yê. Ciwîyayîşê dewijan mîyan de zî zaf ferq çin o. Na tengeya cayî û tengfikirîyayîşê dewijan hem zaf zor dana nuştoxî hem zî wendoxî. Nuştox neçar maneno ke dewanê a mintiqa ra bigeyro. No rewş de ge-ge cîfê wendoxî peyseno. Nuştox nê tenganeyê cayî ferq keno û tayê cayan de ca dano behskerdişê kesanê xerîban. Mavajî çerçîyan yan zî remayaxonê herbê orisî. Bi karakteranê sey Zerde nuştox wazeno ke wendox tikê (biney) cîf bigîro.

Yew şaşîya ke ez rast ameya ke ganî romanêko winasî de çinêbînî na ya: Nê romanî de di qehremanî estî ke her di zî nameyê înan Zeynel o. Înan ra yew Zeynelo ke mi cor ra behsê ey kerd, Zeynelê Îbrahîm Talî yo ke nê romanî de hetanî yew ca qehremanê romanî yo yewin o. Lajê Îbrahîm Talî bîn zî Welî yo. Nameyê lajê Welî Axay zî Zeynel o. Lajê Welî Axayo bîn Ezîz o (r. 241) Labelê rîpelê 524în de nuştoxî wina nuşto : Welî Axa, domanê xo Zeynel, Welî û Mem ûştî ra şî lewê Silêman Axayî. r. 524.) Eynî rîpel de Zeynel Sileman Axayî ra wina vano: Axa nizo to çik o henî vana. Mi binê xete de , seba Milija, seba şerefa Kurda, duşê Ereba de da piro. Na rêza corên ra fam beno ke no Zeynel Zeynelê Îbrahîm Talî yo labelê rîpelê 524în de nişka ra Zeynel û Welîyê Îbrahîm Talî bîyê lajê Welî Axay.

Nê tayê çîyê ke mi goreyê fikrê xo minaqaşe kerdî bêguman ehemîyetê nê romanî kemî nêkenî. Verî ganî merdim xo vîr a nêko ke -hewayo ke ez zana- no kitabê nuştoxî yo verên o. Seke mi verî zî vatbi, bi lehçeya kirmanckî romanî nênusîyay, yanî tecrubeyê bînî çin î. No rewş de kitabêdo winasî nuştiş karêdo hêca yo. Naye ra teber zî hetanî ke nuştoxî ra ameya dîqqet kerdo ke romanêko baş binuso. Mavajî Kilama Pepûgî de nuştox xeliqnayîşê atmosferê hedîseyan de, teswîranê xo yê derg û dilayan de serkewte yo. Naskerdişdayîşê (pêşkêşkerdişê) qehremananê romanî de gelekî hesas o. Bi perspektîfêdo hîra zaf hetan ra behsê qehremanan keno. Rastîye ra zaf durî nêkeweno. Mavajî Bakê Canêser karakteranê başan ra yew o. Ciwîyayîşê dewijan ser o muşahadeyê başî kerdî. Nuştoxî bi hewayêdo weş ge-ge bi monologan ge-ge zî rasterast fekê karakteranê xo ra gelekî meseleyî û estanekî dekerdî romanê xo mîyan. Bi no metod fikirîyayîş û bawerîya karakteranê romanî de dewlemendîyêk peyda kerda.

Ziwanê romanî ser o zî ez wazena çend çekuyan vaja. Verê verkan ziwanê nê romanî, ziwanêdo eklektîk û viraşte nîyo. Ziwan tebîî û rehet o, goreya lehçeya ma pêt (zengîn) zî hesibîyêno. Nuştox cumleyanê dergan ra remayo û zaf baş zî kerdo. Nê cumleyê kilmî hem weş yenî famkerdiş û hem zî ca ra ca nuşteyî ser tesîrêdo musbet kenî. Îmlaya nuştoxî ekserîya rast a. Labelê pîya yan zî cîyanuştiş de merdim rastê şaşîyan yeno. Yew formê gramerîyo ke zaf rey şaş nusîyayo ez wazena tikê ser o vindera. Formanê rastan ez parentezî mîyan de nawnena (musnena) Numûne: Dewijî Pîre ra xêlê hes kerdêne. (r. 152) (Dewijan Pîrê ra xêlê hes kerdêne.)

Tîya çîyo ke şaş o zafhûmarîya çekuya Dewijî ya. Ma zanî ke nameyî yan zî sifetî di tewir benî zafhûmar, yanî suffîksê zafhûmarîye di hebî yî: -î, -an. Merdim -î yan zî -anî kam halan de gurêneno? Na mesela pabesteya demê karî (wextê fîîlî) ya. Mavajî eke kar demo nikayin de bibînî formo ke nusîyayo rast bînî, yanî Dewijî Pîrî ra xêlê hes kenê.

Çend numûneyê bînî: Verê çêverê Cîbî pirê kerga û varikan o. (r. 168) (Verê çêverê Cîbî pirê kergî û varikî yî.)

Bakî û Cîbî jûbîn ra xêlê hes kenê. (r. 168) Tîya de şaşî şaşîya zafhûmarîye nîya. Bak û Cîb ganî sey halê (tirkî de yaln hal) xoserî biameynî nuştiş. Yanî Bak û Cîb jûbîn ra xêlê hes kenê.

Sivircikî kî zê dewijî ebe ters kewtêne qulanê xo (r. 193) (Sivircikî kî zê dewijan ebe ters kewtêne qulanê xo)

Dewijî her serre malê xo berdêne sukê de rotêne. (r. 257) (Dewijan her serre malê xo berdêne sukê de rotêne.)

Nê bêmrada hena îta bî. Nê kam ta şî? (r. 268) (Nê bêmradî hena îta bî. Nê kam ta şî?)

Dewijî mal goma de caverda (r. 330) (Dewijan mal goma de caverda.)

Aspijî hetenî herdiş û burîyanê ma jû kerdîbî xo dest ra. (r. 345) (Aspijan hetenî herdiş û burîyê ma jû kerdîbî xo dest ra.)

Mêrka tufanga ra îndî xêlê dûr kewtî. ( r. 377) (Mêrikî tufangan ra îndî xêlê dûr kewtî.)

Meselaya bîna ke ez wazena ser o vindera meselaya mensûbîyetîya nameyan a. Nuştoxî bi israr herunda çekuya kurmancî de kurmancîye nuşto. Çend numûneyî: Mîyonê Kurmancîye de ver kenê ci de tûcarîye kenê. (r. 469)

Nika ê dewa de Kurmancîye vinetêne. (r. 470)

Kurmancîya ê der-dorme nîşenê ro.(r. 470)

Mordemî Kurmancîya Cîbrana ra yê. (r. 514)

Kurmancîya ê der-dorme, o mal û milk ser ra kokê jûbînî ardbî. (r. 470)

No suffîksê -îye ke nuştoxî ardo pey çekuya kurmancî yewna mana dano na çekuye. Kurmancîye bi tirkî yeno manaya kurmanckî. No semed ra kes nêşîno çekuya kurmancîye manaya kurmancî de bixebitno. Dilmij Dilmijkî r.128, Dilmijanê cêrî r. 259 Nuştoxî semedê kurdanê kirmanckîqisekerdoxan rê çekuya Dilmijî gurênayo. Na çekuye zî çekuyêda xam a, ez bi xo caran (çi rey) pê nehesîyaya. Dilm esto ke dilmij bibo? Eke esto ça (kure, kotî) esto? Eke dilm bibo zî ma dilmij beno? Merdim şîyêno vajo tirkij, kurdij elewîyij, sunîyij ke vajo dilmij? Nê! Goreyê zanayîşê mi cayekî de zî na çekuye nîna xebitnayîş.

Peynî de ez wazena vaja ke Denîz Gûndûzî bi nuştişê nê romanî ziwan û edebîyatê kurdan rê xizmetêdo baş kerdo. Ez nê romanî heme wendoxanê ma rê tewsîye kena ke biwanî. Eke ma kitabanê kirmanckîyan nêwanî, gelo heqê ma esto ke ma şarî ra lomey bikerî?

___________

Çime: Vate, Kovara Kulturî, Hûmare 12, r. 66