Kirmackî de Averşîyayîşê Hunerê Hîkaye

Senî ke ‘kurdkî’ nameyê panc lehçeyanê cîyayan, yanî nameyê muşterek yê kirmanckî (zazakî), kurmanckî, sorankî, hewramkî (gorankî) û lurrkî yo, bi eynî şekl ‘edebîyatê kurdkî’ zî edebîyatê panc lehçeyan o. Yanî edebîyatê kurdkî; şîîra kurdkî, hîkaya kurdkî û romanê kurdkî eynî sey ziwan û welatê kurdan parçeyanê cîyayan ra yeno pê. Seba neteweyêk parçebîyayîşê ziman û welatê aye, yan zî ma vajin eke neteweyêk bêro parçe kerdene, demeyêko derg bi hawayêko sîstematîk bibo amancê teda û çinkerdişî, na bena rewşêka sosrete. Labelê çiqas sosret bo zî, ziwan û edebîyatê kurdkî ke wayîrê karakterêkê xoverodayoxî yo, rîyê sînor, alfabe û lehçeyanê cîyayan ra homojenîyêka xurte nîşan nêdo zî hewna gama ke merdim bala xo dano, sey baxçeyêkê rengînî, sey zaftewirîyêk ke heyecan danê merdimî aseno. Nê parçeyê yewbînan ra cîyayî wayîrê eynî qederê muşterekî û taybetîyanê karakterîstîkan ê. Naye ra, kam gama ke ma edebîyatê kurdkî yan zî şaxêka edebîyatê kurdkî ser o, ma vajin, gama ke ma hunerê hîkaya kurdkî ser o xebitênê, ganî sey zarûrîyetêk ma cîya-cîya bala xo bidin lehçeyan ser. Parçeyê cîyayî ke ma tesbît kerdê eke bidin têver, a game tabloyê gird yê ‘edebîyatê kurdkî’ temam beno.

Na meqala de tena çarçewaya edebîyatê lehçeya kirmanckî (zazakî) de ez do destpêk ra hetanî ewro bala xo bidî averşîyayîş û rewşa umûmî ya hîkaye ser.

Na lehçeya ke Kurdîstanê Bakurî de texmînen hetê çar mîlyon kurdî ra yena qisey kerdene mintiqayanê cîya-cîyayan de bi nameyanê cîya-cîyayan yê sey kirdkî, kirmanckî, zazakî û dimilkî name bena. Nisbet bi lehçeya kurmanckî û sorankî sey hewramkî hîna vêşî taybetîyanê ziwananê kehenan xo de muhafeze kena la mîyanê lehçeyanê kurdkî ra ya ke tewr erey nusîyaya kirmanckî (zazakî) ya.

Kitabo tewr verên ke na lehçe de nusîyayo, Mewlûdê Kirdî yê Ehmedê Xasî (1867-1951) yo. No esero menzûm serra 1899 de Dîyarbekir de Çapxaneyê Lîtografya de 400 nusxeyê ey ginayê çape ro (1). No kitabê yewin ê kurdan o ke Kurdîstan de çapxaneyêkê modernî de ginayo çape ro (2). No eser seba ke welat de weşanîyeno û gelek nusxeyê ey mîyanê şarî de vila bîyê, hewna, seba ke hetê edebî ra zî eserêko erjaye yo, coka tesîrêko baş şarî sero kerdo. Kirmanckî de kitabê diyin Bîyîşa Pêxamberî zî, ancîna, metnêko menzûm o û badê weşanîyayîşê Mewlûdê Kirdî hetê Osman Efendîyê Babijî (1852-1929) ra nusîyayo. La no eser zaf serrî dima ra, serra 1933 de Şam de hetê Celadet Alî Bedirxanî (1893-1951) ra ameyo weşanayene (3).

Tedaya ziwan û edebîyatê kurdkî ser o ta dewrê Osmanîyan ra dest pêkerda (4) û dewrê komara Tirkîya de qedexekerdişî ra wetêr dereceya çinkerdişî de bi hawayêko sîstematîk dewam bîya, coka nê her di metnananê verênan ra pey hetanî serranê 1970an tu xebatêka nuştekî nêbîya. Seba ke kurdê kirmancî (zazayî) tena mîyanê sînoranê îdarî yê Tirkîya de ciwîyênê, cayêkê bînî de zî tu eserêk bi na lehçe nênusîyayo. Hîkaye zî tede metnê destpêkî yê modernî reya verêne serra 1979 de hetê ziwanzan û tarîxnasê kurdan Malmîsanijî ra kovara Tîrêje de weşanîyayê. Senî ke edebîyatê modern yê kurmanckî kovara Hawarî ra dest pêkeno, ma şênê edebîyatê modern yê kirmanckî (zazakî) zî kovara Tîrêje ra bidin dest pêkerdene.

Hîkaya yewine ya kirmanckî (zazakî) bi nameyê “Engiştê Kejê” ke hetê Malmîsanijî ra nusîyaya, bi mexlesê M. Birîndarî serra 1980 de kovara Tîrêje de weşanîyaya (5). Nuştox hîkaye de bi dîyaloganê mîyanê dersdar û wendekara ey de zulm û tedaya artêşa tirkan ke dewijanê kurdan ser o bena bi hawayêko realîst û bi ziwanêko sade qisey keno.

Na hîkaya yewine, tesîr û teşwîqo muhtemel ke do wendox û namzedanê nuştoxîye ser o bikerdêne nêkena. Çunke badê ke hûmara diyine ya kovara Tîrêje vejîyena ke na hîkaya zî tede ameye weşanayene, demeyêko kilm dima ra, cûntaya 12ê êlule hemeyê Tirkîya, bitaybetî Kurdîstanê Bakûrî de her çî dana xo ver û sey kerrayanê arêyeyî tehnena. O wext, eke kovar yan zî kasetêka winasî welatîyêkê sadeyî ser o yan keyeyêk de biameyêne dîyene, no ameyêne manaya bi aşman îşkenceyanê giranan, bi serran heps û zindan û kiştişî. Mevajê ke nê kurdkî bê, a game rewşe zaf giranêr bîyêne. Esas na rewşe ronayîşê komara Tirkîya ra bigêrêne hetanî serranê 2000an, yanî heta ke pakêtê vurnayîşê qanûnan yê seba beşdarbîyena Yewîyîya Ewropa meclisa tirkan de qebul bîy, kêm yan zêde hertim wina dewam kerde. Rîyê na rewşa wêrankare ra tam 25 serrî badê cû, badê ke na hîkaya yewine ya kirmanckî (zazakî) çarçewaya projeyêk de serra 2005 de newe ra yena weşanayene hîna neslê neweyî yan zî hîkayenuştoxê neweyî aye ra xeberdar benê (6). Na rewşa keyexeripîyaya, esas qederê heme lehçeyanê kurdkî û her çar parçeyanê welatê kurdan a ke ganî sey eybêk hesabê dagîrkeran ser bêro nuştene. Rîyê na rewşa girane ra edebîyatê kurdkî de gelek eserî wextê cîya-cîyayan de la yewbînan ra bêxeber, hema vajêne ke sey zayîşêkê verênî ameyê xuliqnayene. Wendox û heskerdoxê edebîyatê kurdkî, namzedê nuştoxîye hetanî destpêkê serranê 2000an, yanî hetanî tîya ra bi des serrî verî zî bi hawayêko senkronîk eseranê edebî yê kurdkî ra xeberdar nêbîyêne. Tayê romannusê kurdan ke bêtedbîrîye kerd û bi hîsanê populîstan îdîa kerd ke romanê yewin yê kurdkî hetê înan ra nusîyayo, hetêk ra sedemê naye zî na rewşe bî.

Dewrê cûntaya eskerî ya 12ê êlula 1980î de hema vajêne ke heme wendeyê kurdan amey tepîştene, heps û zindanî debîy. Nînan ra hûmarêka qijkeke firsendê xo dî û vejîyay bi Ewropa. Roşinvîrê kurdî yê xortî ke qismekê înan Swêd de kom bîy, seba averşîyayşê ziwanê kurdkî yê nuştekî, bitaybetî warê hîkaye û romanî de dest bi xebatanê erjayan kerd, gelek kovarî weşanay. A na çarçewa de ma hûmara hîrêyine ya kovara Çira de ke serra 1995 de weşanîyaya rastê hîkaya diyine ya kirmanckî (zazakî) benê. Na hîkaya bi nameyê “Derdê Derwêşî” hetê şaîr, hîkayenuştox û arêkerdoxê folklorî J. Îhsan Esparî ra ameya nuştene (7). Labelê na hîkaye zî eynî sey hîkaya yewine badê ke weşanîyena des serrî dima ra ke çarçewaya projeyêk de serra 2005î de newe ra yena weşanayene, hîna neslê neweyî yan zî hîkayenuştoxê ke welat de yê aye ra xeberdar benê (8). Na hîkaye de têkilîyê katibêkê kurdî yê teqawitbîyayeyî ke zêde tirkî nêzano cinîya ey a ke bi şaşî teşxîsê nêweşîyêka mergî ro aye ronîyayo reyde, têkilîya ey derûdor û cîranan reyde, çarçewaya nê têkilîyan de serrê 1970an yê Dîyarbekirî, numayîşê sîyasî, hetê polîsan ra eştişê keyeyan ser û tedaya înan yenê qisey kerdene. Hîkaye de tayê cayan de tarîxê kurdan zî îşaret bena.

Hewna eynî wextan de, di hîkayeyê şaîr, nuştox û çarnayox Serdar Roşanî ke serra 1994 de kovara Armanc û Roja Nû de bi lehçeya kurmanckî (kirdaskî) ameyê weşanayene, dima hetê nuştoxî ra tercumeyê kirmanckî (zazakî) bîyê û serranê 1995-6 de hûmaranê 2-5. yê kovara Çira de weşanîyay. Hîkayeyê bi nameyê “Bircanê Dîyarbekirî ra Mektubêke” û “Gozêre” ke hesreta azadîya neteweya kurdan qisey kenê, eynî sey her di hîkayanê verênan, teqrîben des serrî dima ra, badê ke serra 2005î de newe ra yenê weşanayene, hîna neslê neweyî yan zî hîkayenuştoxê ke welat de yê înan ra xeberdar benê (9).

Standardîzekerdişê kirmanckî (zazakî) surgunde gelek erey dest pêkerd. Grûbêk roşinvîrê kurdan ke bi hawayêko mecburî tayê welatanê Ewropa de sey multecî mendêne, serra 1996 de Swêd de kom bîy. Roşinvîrê ke şaristan û qezayanê cîya-cîyayan yê Kurdîstanê Bakurî ra bîy, xo bi nameyê “Grûba Xebate ya Vateyî” name kerd (10) qaydeyê gramerê kirmanckî û formê çekuyanê ke sey standard ameyê qebul kerdene kovara Vateyî de day weşanayene. Kovara Vateyî ke hetanî nika 33 hûmarê aye weşanîyayê, kîşta nê xebatanê ziwanî de, esas seba averşîyayîşê edebîyatê nesrî yê kirmanckî wezîfeyê wendegehêk dî. Gelek nuştoxê ke reya verêne bi rayîrê na kovare musayî wendiş û nuştişê kirmanckî yan zî bi rayîrê na kovare wendiş û nuştişê xo aver berd, demeyêko kilm de her yewî di-hîrê kitabê hîkayan weşanay. Mîyanê şeş serran de, bi nameyê “Binê Dara Valêre de” (2002), “Halîn” (2006) ve “Ez Gule ra Hes Kena” (2007) hîrê kitabê Roşan Lezgînî, bi nameyê “Beyi Se Bena?” (2004) kitabêkê J. Îhsan Esparî, bi nameyê “Hîkayeyê Koyê Bîngolî” (2004) kitabêkê Deniz Gunduzî, bi nameyê “Hewnê Newroze” (2005) kitabêkê Munzur Çemî, bi nameyê “Omid Esto” (2006) kitabêkê Huseyîn Karakaşî, bi nameyê “Gorse” (2007) kitabêkê Jêhatî Zengelanî û bi nameyê “Xafilbela” (2008) kitabêkê Murad Canşadî, pêropîya new kitabê hîkayan bi kirmanckî weşanîyay (11). Nê hîkayenuştoxan ra Huseyîn Karakaş û Murad Canşad zindan ra nusenê.

Hetê tema ra hîkayanê kirmanckî de merdim rastê nimûneyanê kilîşeyan nêbeno. Ganî merdim na rewşe sewîyeya edebî/estetîkî ya edîbanê kirmancan ra girê bido. Çunke bi rastî zî hîkayeyê kirmanckî hetê krîteranê edebî ra, hetê kalîteyê hîkaye ra, hetê şuxulnayîşê ziwanî ra meydan de yo ke bi hawayêko pêroyî sewîyeyêk ser ra yê. Mîyanê hîkayanê kirmanckî de nimûneyê ke merdim goş nêdo û erjayeyê eleqeyî nêvîno zaf kêmî yê. Taybetîya tewr asaya ya hîkayenuştoxanê kirmancan na ya ke ziwanî rast û ekonomîk şuxulnenê. Helbet bi hawayêko metaforîk şuxulnayîşê ziwanî teybetîyêkê edebîyatî yo la ziwananê birîndaran ê sey kurdkî de ke tedaya girane ver merheleya standardîzekerdişî hîna temam nêkerda, eke metaforîya ziwanîye bêkontrol û elelûsul bivirazîyo, a game ziwan de kaos/anarşî virazîyeno, heta ke do sîstemê bingehîn yê zwanî seqet bibo. Sey nimûneyî, mîyanê kurdanê kurmancan de gelek edîbê ke ziwanî baş şuxulnenê estê la gelek nuştoxê kurdî yê kurmancî zî estê ke perwerdeyê tirkî dîyo û kewtê binê tesîrê asîmîlasyonêkê pêtî, coka eseranê xo yê ke bi mentiqê tirkî nusnenê û bê ke redaksîyonêkê tenduristî ra yan zî kontrolêkê edîtorîye ra bivîyarnê, vejenê pîyase. Eke merdim nê hetî ra muqayseyêk bikero, semedo ke kirmanckî de mekanîzmayêka bikontrole yê redaksîyonî ameya pê, coka ziwan bi hawayêko biîstîqrar aver şino. Heto bîn ra, semedo ke hîkayanê kirmanckî de kalîteyêka asaya ameya pê, coka hîkayenuştoxê ke dima beşdarê na seha benê, mecbur manenê ke na rewşe bigêrê verê çimî. Bi no qayde kalîteya hîkaya sewîyeyêk ser ra manena.

Anika edbîyatê kirmanckî de şaxê sereke hîkaye ya. Tewirê edebî yo tewr pêt ke tewr zêde wanîyêno û tewr zêde nusîyeno hîkaye ya. Payîzê serra 2009î de kitabê hîkayanê kirmanckî “Binê Dara Valere de” ra hîkaya bi nameyê “Baba” bi eynî nameyî bîye fîlm (12). Bi nê hawayî hîkaye seba geşbîyena şaxanê bînan yê hunerî zî bena çime û wina aseno ke no proses do hîna aver şiro.

Sey netîceyî, prosesê geşbîyena hîkaye ke bi vejîyayîşê kovara Vateyî dest pêkerdo, bi eynî suretî dewam keno. Warê hîkaye de, kîşta xebata hîkayenuştoxanê ke cor ra nameyê înan vîyartbi, nuştoxê neweyî zî beşdarê nê karwanî benê. Sey nimûneyî, nika tewr tay panc dosyayê hîkayan Weşanxaneyê Vateyî de seba çape amade yê. Seke aseno, na rewşe naye îsbat kena ke, eke bineyke bo zî kurdî biresê rewşêka serbestîye, hem şênê xo aver berê hem zî serkewtinanê zaf girdan qezenc bikerê û sey her warî, warê edebîyatî de zî xo biresnê sewîyeya miletanê averşîyayan.

___________      

(1) Malmîsanij, Ehmedê Xasî, “Mewlidê Nebî”, Hêvî: Kovara Çandîya Giştî, No: 4, Êlon-1985, Parîs, s. 75-97, Aktaran: Espar, J. Îhsan “Çend Nuştey û Kitabê Kirdkî” Zend: Kovara Lêkolînî, No: 1, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Payîz 1996, Îstanbul, r. 44-48

Xasî, Ehmed, Mewlûdê Nebî, (Transkirîbekerdox: Mihanî Licokic), Weşanxaneya Firat, Îstanbul 1994

(2) Malmîsanij, Yirminci Yüzyılın Başında Diyarbekir’de Kürt Ulusçuluğu (1900-1920), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2010, r. 18

(3) Babij, Usman Efendî, Bîyîşa Pêxemberî, Kitabxana Hawarê, No. 4, 1933, Şam

- Bedirxan, Celadet “Zarê Dumilî Û Mewlûda ‘Usman Efenedî” Hawar, Hej: 23, 16 tîrmeh 1933 Şam (Cilda yekem a Hawarê, Weşanên Nûdem, r. 603-608

- Malmîsanij, Bedirxan, Celadet, “Zarê Dimilî û Mewlida Usman Efendî”, Hêvî: Kovara Çandîya Giştî, Hejmar: 2, Gulan-1985 Parîs, r. 10, Aktaran: Espar, J. Îhsan “Çend Nuştey û Kitabê Kirdkî” Zend: Kovara Lêkolînî, Hejmar: 1, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Payîz-1996 Stenbol, r. 44-48

(4) Malmîsanij, İlk Kürt Gazetesi Kurdîstan’ı Yayımlayan Abdurrahman Bedirxan (1868-1936), Weşanxaneya Vateyî, Îstanbul 2009, r. 89-90

(5) M. Brîndar, ”Engiştê Kejê", Tîrêj: Kovara Çande û Pişeyî, Hejmar: 2, Sal 1980, İzmir, r. 32-37

(6) Munzur Çem, Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî), Weqfa Kurdî ya Kulturî Li Stockholmê, Stockholm 2005, r. 57-63

(7) J. Îhsan Espar, "Derdê Dewrêşî", Çira kovara kulturî-kovara komelaya nivîskarên kurd li swêdê, Hejmar 3, îlon 1995, Stockholm, r. 55-70

(8) Munzur Çem, Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî), Weqfa Kurdî ya Kulturî Li Stockholmê, Stockholm 2005, r. 31-56

(9) çc. r. 124-158

(10) http://www.zazaki.net/html_page.php?page=vate

- http://www.zazaki.net/haber/vate-33-cikti-340.htm

(11) http://www.zazaki.net/html_page.php?page=wesanxane_vate 

(12) http://www.zazaki.net/haber/kirmancca-zazacada-ilk-kisa-film-391.htm