Kirmanckî de Çend Fekî Estê?

Ez wina taxmîn kena ke na perse nê serranê peyênan hîna zêde pers bena. Xususîyetê serranê peyênan ra yo. Ez bîlhesa seba kirmanckî (zazakî) bivaja; şarê ma yo ke na dîyalekte qisey keno, nê serranê peyênan, bi ziwanê xo hîna zêde eleqedar o. Hes û hewesê xo roje bi roje xişn û xorîn beno. Hîna zêde meraq kenê, wanenê, musenê. No zî çîyêko weş o. Merdim pê zerrîweş beno.

Coka yo ke persa corêne hîna zêde pers bena.

Oyo ke mi teqîb kerdo, kesê ke bi kirmanckî eleqedar ê û ser o sereyê xo dejnayo, rast-xelet, goreyê xo cewabê na perse dayo. “Da-des fekî estê” vato, “panc fekî” vato “hîrê fekî” vato, “di fekî” vato… Cewabêko muşterek nêvejîyayo meydan.

Nêbeno ke merdim wayîranê cewaban sucdar bikero. Her kes goreyê xo ser o fikirîyayo. Rind ser o vinderto yan nêvinderto; o yewna çi yo. La eke pira-pira fikrêko muşterek peyda bî, ney-ey linge şanaye erd û yê xo ra nêame war; o zî yewna çi yo…

Tebî eke merdim tena rîyê masa ney heme welat û miletê xo û xususîyetanê ci bîyaro çiman ver, netîceyê hîna rastî vejîyenê meydan.

Ma ke kirmancî û welatê înan ard verê çiman, vînenê ke hetê cografya, tarîx û komelî ra di qisiman ra yenê meydan. Nê zî peydabîyayîşê fekan de faktorê muhîmî yê.

Çemê Muradî erdê kirmancan ser o çemo tewr pîl o. Terefê Milazgirî ra yeno, cografyaya kirmancan cayê orteyî ra keno di leteyî û Meletî ser şono. Corê xo elewî yo, cêrê xo sunî yo.

Tarîxê kirmancan de di merkezê muhîmî estê: Çemişgezek û Gêl. Çemişgezek merkezê mîreyîya Melkişîyan o. Melkişîyan 600 serrî kirmancê corî îdare kerdê, terefdarê Safewîyan bîyê. Mirdasîyan Gêl ra 600 serrî kirmancê cêrî îdare kerdê, terefdarê Osmanîyan bîyê. Tebî her kes cayê xo de nêmendo. Senî ke hakîmîyet destê sunîyan de bîyo, corê çemî de tayê mintiqayî bîyê yê înan.

Nê faktoran ra yo ke mîyanê kirmanckî de di fekî peyda bîyê: Fekê corî (fekê elewîyan) û fekê cêrî (fekê sunîyan).

No nêyeno a mana ke heme elewîyî yan zî heme sunîyî mota-mot sey yewbînan qisey kenê. Mîyanê înan de zî ferq esto. La nêbeno ke merdim nê ferqî “fek” name bikero. Her ferq “fek” nêbeno. Ma zanenê ke welatê ma de nameyê tayê çîyan dewe bi dewe cîya yo yan zî telafuzê xo vurîyeno. Dewê doraletê Mamekîye “lolike” vanê, dewe Pulurî “bildîge” vanê. Hetêk “dizon” vano, hetêk “dindan”…

Fek tena bi ferqê çend çekuyan ser o peyda nêbeno.

_______

doralet (n): tirkî de “yakın çevre”

__________

* No nuşte "Newepel, Rojnameyo kulturî yo 15 roje, Hûmare 51, Dîyarbekir, Nîsane 2013, r. 1" de weşanîyayo.