Kirmanckî (Zazakî)

Ge-gane ez rojnameyanê ma de rastê ci yena ke vanê “dîyalekta ziwanê kurdkî zazakî ya ke Dêrsim de qisey bena…”

No îfade çiqas rast o?

Zanayîşo ke cumleya corêne de yeno dayene: 1.zazakî dîyalekta kurdkî ya, 2.Dêrsim de qisey bena.

Verê verkan, ma do tayê nameyan ser o bivindê; kirmanckî, zazakî, dimilkî, kirdkî.

Nê nameyî çi yê, çi îfade kenê, yewbîn ra ferqê xo esto yan çin o?

Welatê ma yê vakurî de di dîyalektê ziwanê kurdkî qisey benê: kirmanckî (zazakî) û kirdaskî (kurmanckî). Kurdkîya ke ma vanê ne bi sereyê xo kirmanckî ya ne zî kirdaskî…

Kirdaskî xeylê wîlayetan de qisey bena; ê ke dîyalekte qisey kenê, ziwanê xo rê vanê kurmancî. Kirmanckî zî xeylê wîlayetan de qisey bena; ê ke na dîyalekte qisey kenê, ziwanê xo rê ca-ca vanê kirmanckî, ca-ca vanê zazakî, ca-ca vanê kirdkî û dimilkî…

Ma na dîyalekte kotî (kure, ça) qisey bena? Tena Dêrsim de?

Ney!

Na dîyalekte hîrês-çarês (des û hîrê-des û çar) wîlayetan de qisey bena. Hîna mîyanê nufûsê kurdan de cigêrayîş nêameyo kerdene labelê na dîyalekte mîyanê dîyalektanê kurdan de hetê girsîye ra (girdî, girdîye) ra beno ke dîyalekta diyin a, beno ke hîrêyine bo. Yewine kirdaskî ya. Na dîyalekte hem xeylê wîlayetan de hem zî çend dewletan mîyan de qisey bena.

Tirkîya de, serra 2000î de şaranê Tirkîya ser o bi nimitkî yew rapor yeno amade kerdene. Serekê heyetê amadekerdişê raporî Prof. Şaban Kuzgun o. Amadebîyayîşê raporî dima Prof. Şaban Kuzgun qezaya trafîkî de mireno. No rapor 2008 de deşîfre bî, tayê rojnameyan de sey xeberan ca girewt. Anegoreyê nê raporî Tirkîya de 12.6 mîlyonî kurdî estê, nînan ra 3 mîlyonî kirmanc (zaza) ê. Bi fekê dewlete 3 mîlyonî!

Nê “3 mîlyonî” tena Dêrsim de nêciwîyênê. Xinis ra hetanî Aldûş (Gerger), Sêwas û Qeyserîye ra hetanî Bidlîs û Sêrt kirmancî (zazayî) estê. No nufûs pêro-pîya xo û ziwanê xo bi eynî name ya îfade nêkeno. Ê ke elewî yê (Mamekîye, Sêwas, Erzingan, Gimgim) xo ra “kirmanc” vanê, ziwanê xo ra zî “kirmanckî”. Mîyanê sunîyan de zî ca-ca “zaza” û “zazakî”, ca-ca “kird” û “kirdkî”, ca-ca zî “dimil” û “dimilkî” yeno vatene.

Çiqas nameyê cîya-cîyayî bibê zî, her çiqas ke hetanî ewro yew nameyo muşterek mîyan de ca nêbîyo zî, no şar (komel) pêro yew o, ziwan û dîyalekta xo eynî ya.

Mabên (beytar) de ferq çin o?

Esto. Sêwregi yewna hawa, Çewlîg yewna hawa, Gimgim yewna hawa… Ma zanenê ke mîyanê kurdan de dewe bi dewe bîle ferq esto. No nêno a mana ke her dewe fekê xo cîya yo, her dewe wayîrê yew fekî ya. Ziwanzanayîye de fek yewna çî yo. Mîyanê kirmanckî (zazakî) de di fekî estê: fekê cêrî, fekê corî. Kirmancê elewî fekê corî qisey kenê. Kirmancê sunî zî fekê cêrî. Ez vana peydabîyayîşê nê her di fekan de rolê çemê Muradî muhîm o. Çemê Muradî mîyanê her di fekan û îtîqadan de bîyo sînor. Çemî erdê kirmancan kerdo di leteyî, naver û bover.

Seserra vîstine de kirmancanê corî ra xeylê kes vîyart bi hetê cêrî, kirmancanê cêrî ra zî xeylê kes vîyart bi hetê corî. Dara Hênî, Erxenî û Sêwregi, verî wîlayet bîy. Seba ke nê heme hîrê wîlayetan serewedartişê Şêx Seîd Efendî de duştê dewlete de yeman pêro dayo, şikitewerdiş ra dima dewlete statuyê înan wedarto. Wîlayet ra war ro dayê. Sêwregi daya bi Ruha ser ke sêwregijî caran xo Ruha ra qebul nêkenê! Ewro des komeleyê (cemîyet; dernek) sêwregijan ke estê, meqsedê new teneyan o yo ke Sêwregi ancî biba wîlayet.

Dara Hênî cêrê Çemê Muradî de yo. Wextê serewedartişî de paytext ameyo îlan kerdene. Şikitewerdiş ra dima corê çemî de Çewlîg (Bîngol) beno wîlayet, cêrê çemî ra xeylê nufûs vîyareno bi hetê corî. Ancî cîya-cîya semedan ra, seba ke îdareyê xo nêbîyo, seba ke kar-gure çin bîyo, seba ke dewê xo ameyê veşnayene… kirmancanê cêrî ra xeylê kes Xarpêt de ca bîyo.

Beno ke ta-tayê bivajê Dêrsim tena “Tuncelî” ra, yanî Mamekîye ra îbaret nîyo.

Rast a. Tarîx de erdê Dêrsimî yo ke yeno vatene, hîra yo. Nameyê yew wîlayetî ney, yew eyaletî yo. Demê Osmanîyan de Sêwas ra nat erdê Dêrsimî ameyêne fehm kerdene. Labelê anegoreyê tarîxî zî Dîyarbekir Dêrsim nîyo, Motka, Çewlîg û Aldûş zî Dêrsim nîyo. Ne vizêr ne zî ewro kirmancî (zazayî) tena Dêrsim de ciwîyênê. Ne vizêr ne zî ewro kirmanckî (zazakî) tena Dêrsim de qisey bena.

Ganî ma xo welatê xo, şarê xo rind nas bikerê, derheqê xo de çîyanê xeletan mevajê. Ganî ma nê çîyanê xeletan normal mevînê û peygoş mekerê. No çîyo normal nîyo. Merdim çitur welatê xo nas mekero û na kirmanckîya girde tena bîyaro bikero ziwanê mintiqaya Dêrsimî. Ziwan beno, tarîx beno, edebîyat û huner beno. Çi beno wa bibo. Ganî ma her çîyê xo rind nas bikerê, rind û rast îfade bikerê; ci rê wayîr bivejîyê û aver biberê. Sewbîna xelasa ma çin a!