Kitabêko mexdûr: Ez Gule ra Hes Kena

Hîkayeyê ke mi peynîya serranê 1990an ra dest pêkerdbi nuştêne, dima mi terzê nuştişî û tema gore tesnîf kerdî û dosyayanê cîyayan de kom kerdî. Qismêkê înan kitabê minê hîkayeyan o verîn Binê Dara Valêre de (2002) de, qismêk Halîn (2005) de, qismêk zî Ez Gule ra Hes Kena de weşanîyayî. Wexto ke dore ameye çapkerdişê dosyaya Ez Gule ra Hes Kena ser, 32 hîkayeyî resaybî pê.

Ez Gule ra Hes Kena 2007 de Îstanbul de Weşanxaneyê Vateyî ra weşanîya. Qismêk hîkayeyê ke enê kitabî de ca gênê, mi bîyenan ra girewtbî, qismêk zî mi folklorî ser o awan kerdbî. Labelê pêro hîkayeyê enê kitabî metnê pêardkî (kurgusal; fictive) yê û eno pêardiş zî neke eletexmînkî yan zî esadufî bi, mi bi zanayişêko plankerde yanî sey terzêkê edebî bîyenanê raştkînan û folklor ra îstîfade kerdbi. Labelê çapkerdiş de seba ke jenerîkê kitabî de înan sey tesnîf îbareyê “Hîkayeyî û meseleyî” nuştbi, coka mi rê seke tehda ro enê kitabî biya, wexto ke çimê mi ginayêne piro, mehzûnîyetî ez girewtêne. Şukir Homayî rê, hema ke ez weş a, bi çapê diyin mi mexdûrîyetê ci bineyke telafî kerd.

Senî ke edîbanê zaf miletan pêardişê eseranê xwu de edebîyatê vatişkî û folklor ra îstîfade kerdo, mi zî amancêk gore pêardişê tayê hîkayeyan de folklor ra îstîfade kerd. Çend hîkayeyan de mi qehremanî sey heywan nîşan dayî, hîkayeyê ke mi bîyenan ra girewtbî zî xwura newe ra ameybî pêardiş. Yanî heme hîkayeyê ke enê kitabî de estê pêarde (kurgu; fiction) yê û tarîfê edebîyatî gore pêro bêmunaqeşe kewenê kategorîya hîkayeya pêardkî, yanî eleqeyê “mesela” bi hîkayeyanê enê kitabî çinê yo. Labelê kitab wexto ke çap bi, seke mi va, kesê ke weşanxaneyî kontrol kenê, nezanî yan zî sewbîna sedeman ra, çapkerdiş de seke tayê hîkayeyê ke kitab de estê “mesela” bê, name kerdî. O wext ez nêeşkaya înan dir derheqê enê terzê edebî de munaqeşe bikerî la nika ke kitab newe ra çap bi, bi eno wesîle ez wazena çarçewaya teorîya edebîyatî de fikrê xwu beyan bikerî.

Edebîyatê modernî de, hîna zaf zî sey xisûsîyetê edebîyatê postmodernî terzê miyanmetnî (metinlerarasılık; intertextaulity) esto ke yano manaya bi pêardişê peywendîya metnêk vurnayişê manaya yewna metnî. Yanî seba mesajêk yan mesajanê muxtelîfan edîb metnêk deyn gêno, bedilneno û yewna mana dano ci. Eno hawa nuştiş edebîyat de yew terz o, zaf zî ameyo bikarardiş.

Heto bîn ra tu metin prosesê nuştişî de tena sereyê xwu nîno meydan, bi têkilîya metnan yan zî eseranê xwu ra verî dir yeno afernayiş. Her metno ke ame meydan zî, eynî sey hafizaya komelkî, metnanê xwu ra dimayî ser o tesîr keno û înan keno weye. Bi eno qayde afernayişê metnanê pêardeyan (kurgusal; fictive) de folklor ra îstîfadekerdiş zî edetêko rewîn o, tarîx de zaf edîban folklor ra îstîfade kerdo. Mesela, sertacê edebîyatê ma kurdan Mem û Zîna Ehmedê Xanî bi eno qeyde ya. Ehmedê Xanî pêardişê şaheserê xwu Mem û Zîne de folklor (Memê Alan) ra îstîfade kerdo. Folklor ra, meselayan ra îstîfade kerdo la Mem û Zîne bi formê xwu (mesnewî), bi tema û şirovekerdişê xwu, bi terzê vatiş û mûndişê xwu, bi tema û mesajanê xwu temamen sey eserêko neweyo pêarde afernayo. Ancî, edebîyatê tirkan de Nazim Hîkmetî destanê “Ferhad û Şîrîne” bi pêardişêko newe sey kayê tiyatroyî nuşta la newe ra nuştiş de yewna mana daya meselaya anonîme. Murathan Munganî zî eno terz ceribnayo. Mesela, edebîyatê dinya ra sanika “Keçeleke (Külkedisi)” bi nameyê “Zamanımızın Bir Külkedisi” newe ra sey hîkayeyêka postmoderne nuşta. (Seba analîzê enê eserî bitikne)

Nika ma bineyke bala xwe bidin kitabê “Ez Gule ra Hes Kena” ser. Ma kitab ra yew hîkaye biwanin û dima zî ser o bixebitîn:

“LEYIRÊ ENÊ ZEMANÎ

Leyiranê leglege va:

- Dayê, eno halînê ma edim biyo; ma rê yewna viraze.

Leglege va:

- Lawo, willayî hetanî ke ena qine ma wa bo, ma şirin kotî eynî yo.

Leyiran va:

- Ê a game ma rê prîma* biherîne!

Leglege tede mende, nêeşka çiyêk vajo.”

Ena hîkaye de qismê “Leyiranê leglege va: /- Dayê, eno halînê ma edim biyo; ma rê yewna viraze. / Leglege va: /- Lawo, willayî hetanî ke ena qine ma wa bo, ma şirin kotî eynî yo.” folklorîk o. Eno qisim sey tabîrî, yanî sey îdyom miyanê şarê ma de, miyanê kirdan û kurmancan piya de zaf menşûr o, hema vajêne ke her kes pê zano. Manaya xwu zî wina ya: eke merdim pank nêbo, yanî merdim gendel bo, eke heqê xwu ra nêvejîyo û tiral bo, se ra şino wa şiro, eynî yo. Yanî eke merdim fam û fikr û feraset û zihnîyetê xwu nêvurno, kulturê xwu aver nêbero, bi vurnayişê cayî rewşa merdimî nêbena başe.

Eno tabîr seba ke rewşa miletê ma nîşan dano, mi bi zanayiş seba hîkaye girewt. Labelê seke aseno mi eno tabîr yan zî meselaya kilmeke sey arêdayişê eserêkê folklorîkî neqil nêkerda, seba ke heyatê ewroyî gore yewna mesaj bidîyo, mi sey tesewurêkê neweyî manayêna îlawe kerda. Mi bi namedayişî (Leyirê Enê Zemanî) xwura dîqetê wendoxî anto çiyêna ser û mi leyirî zî dayê qiseykerdiş: “Leyiran va: / - Ê a game ma rê prîma biherîne!”

Bi ena cumle yanî bi qiseykerdişê leyiran, meselaya folklorîke êdî formê xwu ra vejîyena bena hîkaye. Çimkî êdî îmaj (imgelem) kewt dewre, mesaj bedilîya yan zî mesajêna vejîya meydan. Leyirê leglege biyê tutê enê zemanî, biyê neslê zemane. Wendoxî zanê ke bi potê “prîma” ancax binê putekan yeno girêdayiş yanî însanê enê zemanî binê putanê xwu bi potikanê ke xisûsî seba binê tutan îmal biyê girêdanê. Eke putî xwu biherimnê, bije û ekê înan keweno zereyê potikê prîma.

Cumleya fînalî de zî dadîya leyiran, yanî “leglege tede manena, nêeşkena çiyêk vajo”. Rebene hema sey wextê verî fikirîyena, zemanî gore apey menda. Beno ke potikanê prîma ra bêxeber a, belkî îmkanê aye çinê yo ke potikanê prîma biherîno. Labelê çiyo hîna muşexes eno yo ke, dayike leyiranê xwu ra yew cewabo wina nêpawena, “tede manena, nêeşkena çiyêk vajo”. Leyirî sey leyirtîya zemanê aye nîyê, biyê leyîrê enê zemanî, hem zexelî kenê, xwu nêdanê zehmetî ver, hem zî her çî wazenê…  

Seke aseno, bêke orîjînalîya tabîrî bêro xeripnayiş yan zî meselaya eslî deforme bibo, bi yew şiroveyo ke teqabulê zemanê heyatê ma yê ewroyî keno, yew esero edebîyo modern, yanî yew hîkayeya pêardkî ameya afernayiş. Coka raşt nîyo ke merdim enê tewir hîkayeyan sey “mesela” tarîf bikero, çimkî êdî temamen “hîkaye” ya, hem zî hêkayeyêka moderne yê dewrê xwu ya.

Tabîrî yanî meselaya folklorîke tenya xizmetê yew mesajî kerdêne la bi sername, îlawekerdişê diyalogê leyiran û nîşandayişê haletê ruhîyeyê dadî yew hîkayeya ke mesajêko îmajin dana ameya pêardiş. Eynî seke merdim yew malzemeyê kanî ra heykelêko modern biyaro meydan.

Bi enê terzî mi waşto ez kulturê neweyî kulturê ma yê verînî ser o, kulturê verînanê ma ser o awan bikerî. Yanî mi hunero modern kokê ci yê tradîsyonelî (geleneksel) ser o nayo ro. Teşbîhen, mi tabîro anonîm sey qaîde bikar ardo û heykelo ke hunero modern o, nayo enê qaîdeyî ser.

Fam û ferasetê min ê xebata ziwanî zî bi eno hawa yo, ez nêwazena ziwanêko viraşte ke kokê xwu ser ra aqitîyayo bikar biyarî. Coka ez zaf bi dîqet bala xwu dana sîstemê ziwanê ma ser, hîna zaf zî eseranê folklorîkan de xisûsîyetê karakterîstîkî yê ziwanê ma çi yê, şarê ma senî xwu îfade keno, terzê qiseykerdişê înan çi yo, ez zî wazena o qeyde ziwanê ma bişixulnî.

Eke ma bêrin edebîyatî ser, xwura zafê bîyenanê heyatê raştkînî zêhnê mi de formê hîkaye de şekil gênê, eynî sey fotografî texayulê mi de neqişîyenê. Yanî zafê hîkayeyê mi raşteraşt muşahedeyê (gözlem) heyatî ra vejîyenê meydan. Coka ez zafê hîkayeyanê xwu raşteraşt cuyayiş ra, heyat ra gêna. La heyato raştkîn de zî edebîyat de zî, ez ehemîyet dana sehîhîye. Eke merdimêk de, vatişêk de yan zî eserêk de ez nakokî (çelişki) bivînî, mi çim de sehîhî û samîmîyetê ci nêmaneno, êdî bawerîya mi ci ra şikîyena. Eno sedem ra edebîyatê mi, hîkayeyê mi heyatê raştkînî ra hîna heqîqî û raştkîn ê. Coka bêhemd zafê hîkayeyan qelema mi ra bi fekê “kesê yewinî” nusîyenê. Çimkî ez bi fekê kesê yewinî hîna asan û bi hawayêko hîna sehîh eşkena hîsîyatê wendoxî dir têkilî ronî, sîrayetê xeyalanê wendoxî bikerî.

Edebîyat de, sey vatox “keso yewin (ez/min)” zî di tewirî yo. Tirkî de yewî ra vanê “gözlemci bakış açılı (ben) anlatıcı”. Eno vatox eser de qehreman nîyo, teber ra sey eynike bîyenan nîşan dano, neqil keno. Tewirê diyinî ra zî vanê “kahraman bakış açılı (ben) anlatıcı”. Eno kes nuştox nîyo, qehremananê hîkaye ra yew o, yanî nuştox fekê yew qehremanî ra hîkaye dano vatiş. Mi zaf eseran de dîyo, nuştox bi xwu camêrd o, la sey “keso yewin (ez/min)” fekê yew cînî ra hîkaye dano vatiş. Tam eksê ci zî estê, yanî nuştoxe cînî ya la vatoxê hîkaye camêrd o.

Sînorê vatişê enê kesê yewin ke hem qehremanê hîkaye yo hem zî hîkaye qisey keno qasê dîyayiş, şinawitiş, zanayiş, cuyayiş û hîskerdişê şexsî yo. Yanî eno vatox nêeşkeno sey vatoxê îlahî her çî bizano û qisey bikero. Coka eserê edebî ke bi fekê qehremanê kesê yewinî (ez/min) yenê vatiş, exlebê xwu boya edebîyatê otobiyografîkî bidê zî merdim nêeşkeno vajo keso ke hîkaye qisey keno nuştox bi xwu yo. Gereka wendox wina bivîno: keso ke fekê ci ra hîkaye yena qalkerdiş qehremananê hîkaye ra yew o, nuştoxê hîkaye nîyo. Labelê zafê wendoxanê ma hîkayeyanê mi de seke o qehremanê hîkaye ez a, bi ê çimî, bi enê famkerdişî hîkaye wanenê. Eno hawa dîyayiş û famkerdiş xelet o! Eke yew bîyene terzê hîkaye de ameya mûndiş, herçiqas ziwan û uslûbê qehremanê hîkaye û nuştoxê hîkaye pê bigêrê û heyatê nuştoxî ra tayê parçeyî hîkaye de estbê zî, gereka eser nuştoxî ra azade sey eserêko pêarde (kurgusal; fictiv) bêro dîyayiş. Nuştox sey pêardox, sey afernayoxê eserî krîteranê edebî û hunerî yê temamê metnî ra mesûl o, feqet ma nêeşkenê nuştoxî sey qehremanê zereyê hîkaye bivînin.

Xulase, bi munasebetê newe ra çapkerdişê kitabê minê hîrêyin yê hîkayeyan “Ez Gule ra Hes Kena” mi waşt ez enê babetanê teorîya edebîyatî bineyke munaqeşe bikerî ke bala wendoxan û heskerdoxanê edebîyatê ma şiro enê tewir babetan ser zî.

Roşan Lezgîn, Ez Gule ra Hes Kena, Çapê diyin, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2018, 72 rîpelî
ISBN: 978-605-68625-6-4