Konferansa “Seserra 21. de Ziwan û Edebîyatê Kurdkî” Virazîya

Unîversîteya Colemêrgî rojanê 15-18.07.2010 de bi sernameyê “Seserra 21. de Ziwan û Edebîyatê Kurdkî” yew konferanse viraşte. Xususîyeto tewr muhîm yê na konferanse no bi ke reya verêne yew unîversîteya Tirkîya bi kurdkî yew konferanse viraşte.

Amadekarîyê na konferanse çend aşmî verî ra dest pêkerdbîy. Gelek roşinbîrî amebîy wesênayene. La çîyo balkêş, çend rojanê peyênan de tayê nameyê ke amebîy wesênayene lîste ra amey vetene û tayê nameyê neweyî îlawe bîy. Bi no qayde derûdorê ke abîyayîşê TRT6î û kesê ke tede şuxulîyênê bi şîdet protesto kerd, na rey dekewtîy mîyanê lîsteya beşdaranê konferansa ke yew dezgeyê dewlete virazena.

Kesê ke nameyê înan program de estbi ra Mueyed Teyîb, Behroz Şucaî, Letîf Helmet, Huner Selîm, Bavê Nazê û Kawa Nemir nêamebîy. Ehmed Huseynî zî hetanî roja diyine konferanse de bi la seba ke qismêk panelîstî roja diyê konferanse seba ke beşdarê festîvala Duhokî bibê şîy Kurdîstanê Başûrî coka o zî pawibê programê xo nêmend, înan reyde şi.

Konferanse roja 15ê temmuze saete 15.00 de Colemêrg de merkezê kulturî yê Atatirkî (Atatürk Kültür Merkezi) de dest pêkerd. Teber ra serê lewheyê ke nameyê Atatirkî nuşte bi de afîşa bi kurdkî aliqnîyabî. No dîmen çîyêko balkêş bi: gelo kurdan Atatirk qebul kerdêne yan nameyê Atatirkî binê nuşteyê kurdkî de mendêne? Esas, no fotograf rewşa kurdan û nasyonalîstîya tirkan ya ewroyî zî karîkaturîze kerdêne. Seke lewhe de aseno, tirkî lewheyê esasînî ser o nusîyaya la kurdkî yew afîşa muwaqete ser o nusîyaya.  

Destpêk de di kênayan, yewe bi tirkî yewe zî bi kurmanckî pêşkêşîye kerde û seba qiseykerdişanê destpêkerdişê konferanse venga rektorê unîversîte Prof. Îbrahîm Belenlî da. Rektorê unîversîteya Colemêrgî ke şarê Udemîşê Îzmîrî yo û Oksford ra mezun o, qiseykerdişê xo de qalê muhîmîya ziwanê kurdkî û dewlemendîya kulturî kerd. Prof. Îbrahîm Belenlî va, “Kurdkî ewro gelek welatanê cîya-cîyayan de yena qisey kerdene. Coka şuxulnayîşê nê ziwanî zî goreyê welatan vuryeno. Na cîyayî zî rewşa sîyasî û cematkî ya nê welatan ra yena meydan. Ziwanê kurdan mîyanê sînoranê her dewlete de xo rê tarîxêko cîya viraşto. La lehçe, şîwe û fekê kurdkî zaf zelal û zindî ye. Kurdkî seba cigêrayoxanê ziwannasîye û edebîyatî warêko zaf dewlemend o. Kurdkî bi Melayê Cizîrî, Ehmedê Xanî, Nalî û hetanî Goran, Mehmûd Baksî û Mehemed Uzunî xo rê bingehêko xurt yê edebîyatî ronayo. Û ewro zî nê bingehî ser o edebîyatêko hîna dewlemend aver şino.” 

Walîyê Colemêrgî Muammer Turker, rektorê Unîversîteya Colemêrgî Prof. Îbrahîm Belenlî, Colemêrg ra nuştoxê kurdan Xalit Sadînî û Hewlêr ra nuştoxê kurdan Ferhad Pîrbal 

Dima, serekê beledîyeya Colemêrgî Fadil Bedirhanoglu ke bi eslê xo şarê Cizîra Botanî yo û vanê keyeyê Bedirxanan ra yo, bi kurmanckî dest bi qiseykerdişê xo kerd. La dima bi tirkî dewam kerd. Peynî de hewna bi kurmanckî qiseykerdişê xo temam kerd. Serekê beledîye zî derheqê muhîmîya ziwanê dayîke, dewlemendîya edebîyat û kulturê kurdkî de qisey kerd, va: “Ziwanê milkî heme însanîyetî yê.”

Ey dima zî walîyê Colemêrgî Muammer Turkerî qisey kerd. Walî va, “Verêna tayê şaşî hetê kesan yan zî dezgeyan ra virazîyayê. Eke ma wazenê yew îstîqbalo baş înşa bikerin, ganî ma nê şaşîyan de nêmanin. Eke verêna TRT6ê ma estbîyêne, ma kurdî bi kart-kurt îzeh nêkerdêne, ma estena ziwan, edebîyat û kulturê kurdan sey realîteyêka komelkî qebul bikerdêne, muhtemelen nê tenganîyê ke ma ewro tede yê, zafê înan do çin bîyêne.”

Serekê beledîyeya Colemêrgî Fadil Bedirhanoglu, walîyê Colemêrgî Muammer Turker, rektorê Unîversîteya Colemêrgî Prof. Îbrahîm Belenlî û nuştoxê kirdan Roşan Lezgîn 

Badê nê qiseykerdişan çar tene dengbêjê Colemêrgî vejîyay sehne û têreyra deyîrê mintiqaya Hekarya vatîy. Goşdarîkerdişê deyîran ra pey, heme beşdarê konferanse na rey pêşangehê fotografanê mintiqaya Hekarya ke hetê Hecî Tansu ra amade bibi zîyaret kerd.

Roja diyine ya konferanse panelan dest pêkerd. Qismêk panelî zaf zeîfî bîy. Tayê merdiman, bitaybetî yê ke Dîyarbekir û Mêrdîn ra amebîy, bê ke tu amadekarîyêk bikerê, amebîy bibîy panelîst. Xo rê nat û wet ra qisey kerd; yewî xo rê yew-di tene şîîrê xo wendîy, yewî zî yew hîkaya xo wende û bi no qayde panelê xo vîyarna. Panelîstanê Dîyarbekirî ra Feratê Dengizî zî behsê xebata enstîtuya kurdkî ya Dîyarbekirî kerd. Va, “Xebatê ke ma kenê, zaf pîroz ê, zaf bimbarek ê. Ma wazenê gelek xebatan bikerin la kadroyê ma, pereyê ma çin ê.”

Mehabad ra Dr. Haşim Ehmedzade (dersdarê Unîversîteya Exeter ya Swêdî), Batman ra Dr. Selîm Temo (dersdarê Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî) û Dîyarbekir ra Roşan Lezgîn konferanse de teblîxê xo pêşkêş kenê

Rast a ke na enstîtu sey weşanxaneyêkê normalî tayê çîyan weşanena. Mesela, kovara W û ge-ge tayê kitaban weşanena. Çendeyêk verê cû komela Kurdî-Derî reyde bîlbordanê Dîyarbekirî ser o nameyê parçeyanê anatomîyê merdiman, dima zî nameyê endamanê keyeyî û eqrebayan, hewna, nameyê rojan bi kurmanckî û kirdkî (zazakî) nuştbîy. Kurmanckî rast bî la kirdkî de problemê cidî estbîy. Mesela, vera bi kurmanckî “Ev meta min e” de kirdkî “Na naca min a” nuştbi. Vera bi kurmanckî “sêşeme” de kirdkî “hîrêşeme” nuştbi. Coka ez werişta, mi nê şaşî Feratê Dengizî ra persay, mi va, “Şima kirdkî de çîyanê şaşan vila kenê. Şima nêşênê nê xebatan badê kontrolkerdişî vila bikerî? Ti vanî ‘kadroyê ma çin ê’, gelo şima xo bi îdeolojîya xo sînor nêkerdo? Şima vanê ‘enstîtuya ma enstîtuya kurdan a’, gelo tena enstîtuya derûdorêkê îdeolojîkî nîya?” Camêrdî va, “Îdeolojîya ma esta, ma bê îdeolojî nêbenê! Keso ke xebata ma ya kirdkî kontrol keno zî mamosta Nêşite yo.”

Salona konferanse ra yew vîstike: Wendoxê doktorantîye yê Unîversîteya Sorbonnî Ergîn Opengîn perse perseno

Qismêk panelîstan zî bêserûber, sey çeşnîyêkê suhbetî, wina keyfî suhbetê dergî kerdîy. Mesela înan ra yew Ehmed Aras bi. Wina elelusûl, hema çî ame bi vîrî, xo rê qisey kerd. Hewna Tahir Yaşar ke muawinê rektorê unîversîteya Colemêrgî yo, panelê xo de, xo rê qalê xo kerd. Labelê gelekê panelîstan bi hawayêko cidî panelê xo pêşkêş kerd û malumatê muhîmî day. Nînan ra teblîxê Haşim Ehmedzade, Celîlê Celîl, Helkewt Hekîm, Yilmaz Ozdil, Ferhad Şakelî û Ergîn Opengînî baş bîy. Teblîxê Reşo Zîlan, Î. Seydo Aydogan, Samî Tan, Qedrî Yildirim, Selîm Temo û Ferhad Pîrbalî zî normal bîy. Qismêk panelî zî mi nêşêna goşdarî bikî, coka derheqê înan de ez nêşêna çîyê vajî. Teblîxê mi derheqê edebîyatê kirdkî (zazakî) de bi. Mi destpêk ra hetanî ewro averşîyayîşê hunerê hîkaye ser o qisey kerd. Teblîxê mi hetê heme goşdarîkerdoxan ra zaf bi baldarî ame teqîb kerdene. Qismêk goşdaranê kurmancan zaf heyfê xo ardêne ke senî derheqê grûbêka cematkî ya kurdan de bêxeber ê. Va, “Ma derheqê aborjînanê Awustralya de wayîrê malumatî yê la ma grûbanê cematkî yê miletê xo ra, mesela, ma kurdanê zazayan ra bêxeber ê. Ma hîna miletê xo nêşinasnayo.”

Roşan Lezgîn û Prof. Dr. Celîlê Celîl

Eke hetê beşdaran ra ma biewnî, mi çim de rewşe zaf zî hole nêbî. Ez vana qey têpîze de her panel hetê 100-120 kesan ra, tayê panelî hetê 150 kesan ra teqîb bîy. Nînan ra qasê vîst-hîris kesî mêmanê konferanse bîy. Da-pancês kesî Dîyarbekir, Mêrdîn, Wan û Gever ra seba teqîbkerdişê konferanse amebîy. Da-des kesî zî wezîfedar û endamê çapemenîye bîy. Yanî, wina aseno şarê Colemêrgî ra tena da-pancas kesî konferanse teqîb kerde. Qaso ke mi fehm kerd, şarê Colemêrgî nê tewir aktîvîteyan, yanî çîyanê hunerî-kulturî bêkêr vîneno. Yan zî xo layîq nêvîneno ke şiro yew salone de ronişo û panelan teqîb bikero. Esas, neke tena şarê Colemêrgî, mîyanê ma heme kurdan de, çar parçeyanê welatê ma de qîymetê nê tewir aktîvîteyanê edebî-hunerî-kulturî çin o. Sîyasetê kurdan her wext şêno seba numayîşêk, seba kerra verdayîşî bi hezaran kesî organîze bikero la seba teqîbkerdişê panelêkê edebî xo têvnêdanê. No yeno na mana ke pêşengê sîyasetî bi xo zî edeb, huner, kulturî ra çîyê fehm nêkenê yan zî ehemîyet nêdanê xebatanê winasîyan.

Beşdaranê ke panelî temaşe kerdêne ra zaf kêmî kesan persî parsayêne. Zafê persan hetê mêmananê konferanse ra persîyayêne. Qismêko muhîm yê mêmanan ke heqê qiseykerdişî girewtêne, derheqê teblîxê panelîstan de îzehetî kerdêne. Mesela mamosta Celîlê Celîl û Haşim Ehmedzadeyî zafê reyan malumatê muhîmî day, qewlê sorananê ma ra, ronkirdineweyê muhîmî kerdîy. Tayê zî estbîy ke peynîya her panelî de destê xo kerdêne berz û waştêne qisey bikerê. Înan ra yew Ergîn Opengîn bi ke perse ra teber şîroveyê dergûdilayê bêçerçewayî kerdêne. Silêman Çevîkî zî persê ke zaf zî cayê xo de nêbî kerdêne. Yew zî Xalit Sadînî bi ke her tim destê xo kerdêne berz la perse ra wetêr qalê ke weş kenê kerdêne. Vatê, “Ti zaf şîrin î, vengê to zaf weş o, qiseykerdişê to zaf hol bi…”

Domanê Colemêrgî

Çarçewaya konferanse de, teber ra, otêle de, sûke de her tim bi kurdkî (kurmanckî, sorankî û kirdkî) qisey bîyêne. Yanî wina bibi, gama ke fekê walî yan rektorê unîversîte ra, yan zî resturant de fekê garsonî ra çekuyê tirkî vejîyayêne, tavilî bale antêne ke yew ziwano xerîb, yew ziwano nenas qisey beno. Ziwanê tirkî, çekuyê tirkî sey ziwanêkê xerîbî, sey ziwanêk ke nêno hes kerdene aseyêne. Hetê ziwanî ra, eke hewramkî û lurrkî zî bibîyêne tam prototîpê Kurdîstanî temam bîyêne. Mi bala xo dayo, nê qayde aktîvîteyan de lehçeyê kurdkî zaf benê tênizdî. Mesela soranan qet nêvatêne “dilêm” yan “elêm”, vatêne “dibêjim”. Xora, konferanse de kurdê Kurdîstanê Başûrî, yê Kurdîstanê Rojhelatî, yê Qafqasya, yê Kurdîstanê Başûrê Rojawanî û yê Kurdîstanê Bakurî estbîy. Yanî heme cayanê welatê kurdan ra kurdî amebîy têhet.

Peynîya konferanse de bi pêşnîyaza Selîm Temoyî yew beyanat zî ame vilakerdene. Beyanat de bi kilmîye ame teyîd kerdene ke muşkileyê sîyasî nêverdanê ziwan û edebîyatê kurdan aver şiro. Coka heme aktoranê sîyasîyan ra ame waştene ke şer û pêrodayîşî vindarnê, dîyalogî reyra meseleyan hel bikerê. Hewna, ame waştene ke vernîya perwerdeyê bi ziwanê kurdkî bêro akerdene û perwerdeyê kurdkî bibo wayîrê heqanê qanûnî. Seba naye zî, destpêk de ganî fakulteyê kurdkî abibê û seba master û doktoraya kurdkî îmkan bêro dayene. Beyanatê netîceyî de ame waştene ke nuştox û roşinbîrê kurdan zî nêkewê mîyanê cîyayîya sîyasî, bibê wayîrê helwêstêka yewbîyaya, pîya bixebitîyê û têreyra hereket bikerê.

Colemêrg ra yew dîmen: hetê peyî de koyê Simbilî aseno

Sey netîceyî, merdim şêno vajo ke virazîyayîşê na konferanse baş bi. Seba ke hetê dezgeyêkê dewlete ra virazîya, manaya xo hîna muhîme bî. La seke yeno zanayene, seba ke derûdor de roket û mayînî teqayêne, teyareyan bombayî varnayêne, daristanê koyanê Kurdîstanî veşayêne, cenazeyî defn bîyêne, coka tesîrê na konferanse qaso ke heq kena, na merhele de hende vila nêbo zî prosesê tarîxî de cayêkê muhîmî girewt.