Kulturê Ma yê Nuştekî Ser o

Gulana 2010î de ez û çend hevalî seba sempozyumêk ma şîbî rojhelatê Kurdistanî. Bala mi antbi, zafê cayan de dêsan ser o resmê merdimanê ke şerê Îran û Îraqî de merdbî ameybî neqişnayîş. Kîşta resiman de derheqê kesanê "şehîdan" de, ancî derheqê ca û hawayê merdişê înan de melumatî yan zî şîîrî nusîyaybî. Yanî dîyar bi ke Îran de seba qeydkerdişê tarîxî, seba pêardişê hafizaya komelkî kulturêko xurt esto, wazenê her çîyê xo binusê, qeyd bikerê.

Mi nê çî hunermend Seywan ke rojhelatê Kurdistanî ra yo û nika Dîyarbekir de maneno ra persayî. Seywan miletê ke cografyaya derûdormeyê ma de ciwîyenê baş şinasneno. Yanî kulturê farisan, kurdan, ereban û tirkan zano. Seywanî va, "Mîyanê farisan de seba tarîxî qeydkerdişê bîyenan zaf muhîm o. Coka her çîyê xo yê kulturî bi hawayêk qeyd kenê û derbasê azê xo yê neweyî kenê. No çî mîyanê farisan de kulturêko eslî yo. Mesela, dewleta Îranî û dewleta Îraqî heşt serrî [1980-1988] şer kerd. Her di hetan ra bi sehezaran însanî merdî. Nika ke merdim şiro Îran, derheqê nê şerî de, belgeyanê resmîyan yê dewlete ra teber, bi deshezaran belgeyê tewir bi tewirî estê. Tezê lîsansê berzî û tezê doktora ke amade bîyê estê. Ancî esîrê ke kewtê destê Îraqî vîrardişê xo nuştê, her kesî derheqê nê şerî de nuşto, nê warî de bi seyan kitabê cîya-cîyayî estê, edebîyatêko xurt ardo meydan. Coka Îran de kesê ke badê şerî ameyê dinya, nika derheqê şerê Îran-Îraqî de zaf çî zanê. La muqabilê naye de, hetê Îraqî de, derheqê nê şerî de tek yew belge peyda nêbeno. Mîyanê kurdan de zî rewşe wina ya. Yanî kurdê ma zî sey ereban serebutanê xo qeyd nêkenê, nênusenê. Fikrê belgekerdişê çîyan, kulturê nuştekî mîyanê ma kurdan de çin o."

Seywan zaf rast vano. Eynî wina ya. Heqîqeten ma kurdî bi nuştekî nêfikirînê. Hîna zaf, terzê vatvate (dedîkodu) de ma behsê merdiman yan çîyan kenê. Vatvate zî, demeyêko kilmek de va dano piro beno. La çîyo nuştekî, fikro ke bi nuştekî îfade bîyo û qeyd bîyo, heta bi heta maneno. Coka, ez bi xo wazena fikrê xo tim bi nuştekî îfade bikerî. Ez zaf qîymet dana xoîfadekerdişê nuştekî. Û xusûsen ez tim mucadeleyê naye kena ke mîyanê ma kirdan de bi kirdkî kulturê nuştişî aver şiro. Kesê ke eşkenê binusê bizêdîyê, zafî bê. Eke kulturê ma yê nuştekî aver şiro, xurt bibo, esas no beno garantîyê ciwînayîşê kirdkî (zazakî) zî. Çunke rayîro tewr bitesîr û heqîqî yê ciwînayîşê ziwanêk, mîyanê miletêk de averberdişê kulturê nuştekî yo. Destpêk ra fikrê mi tim no yo, ez tim mucadeleyê naye kena. Coka ez wazena her kes binuso; la ganî nuştişê xo raşt, fehmkerde û heqîqî bo. Xizmeto ke ma bi Zazakî.Net, Newepel, Şewçila û Weşanxaneyê Roşna kerdo û ma ha kenê de hedefê ma bi kilmîye no yo: Mîyanê miletê ma de averberdişê kulturê nuştiş û wendişî.

Nika ma nê çîyan tîya verdin û yew parantez akerin.

Tîya ra qasê se û hîris serrî verê cû, serra 1888 de, mesûlanê dêreyê armenîyan ra Andranîk û yew merdimo bîn pîya Gêxî ra kewenê rayîr, şinê Dêrsim ra gêrenê. Andranîk hewt serrî badê pey, serra 1895 de reyna şino Dêrsim ra geyreno û derheqê nê her di raywanîyanê xo de nuseno. Nê xatira yan zî çimdarîyê Andranîkî 1900 de sey kitab Gurcîstan de çap benê. Nika no kitab hem bi kurmanckî hem bi kirdkî esto.

Andranîk û hevalê xo gama ke Dêrsim ra geyrenê, şinê dewa Çanike zî. Gama ke şinê na dewe, camêrdêko bi nameyê Vardan înan rê rayberîye keno. Çanike de çîyo ke tewr zaf bala Andranîkî anceno sefaletê şarî yo. Kitab de wina behs beno:

"Vardanî ma berdî verê berê armenîyêk, destê xo şeqala berî ra derg kerd, zerbe akerd û dekewt zere, ma zî da ey dima. Keye binê erdî de bi. Seba ke pencerayê ey çin bî, zere tarî bi. Tu çîyêk nêasayêne, tena vengê fiş-fişê heywanan eşnawîyayêne. Ma destê xo dês û estunanê keyeyî ra dayêne ke ma rayîrê xo bivînin. Ma bi zehmetî resayî bi 'keyeyê biadirî' ke neferê keyeyî uca dorê kuçika ke dû kerdêne de roniştbî. (…)

Gama ke ma badê tayê xeberdayîşî Kiro Keyayî ra persa ke çira înan keyeyê xo binê erdî de viraşto û çira kincê kehenî xo ra dayê. Ey bi armenîkîyêka şikitîye serebutêka winasî qal kerde ke ez do cêr ra bi şîveyê ey neql bikerî:

'(…) Ma mixaran de mendêne, çunke eke malê ma bol bîyêne, a game do vêşêr bieştêne ma ser, kêna û cinîyanê ma sil û rêxe rîyê xo de dayêne ke, nêşirê înan ser de. Eke ti herinda ma de bîyêne, to do senî bikerdêne, gama ke to bidîyêne ke qezencê to şino çi ca, mal û milkê to şino kotî, namusê to keweno destê kamî, ganî zerrîya merdimî sey kerra bo ke bişêno vera nê neheqîyan de xo ver ro bido… Ax, ez heyranê to, ez kamcînî vajî û kamcînî nêvajî. Verdêne ez bida teber. Yan ney do pîzeyê mi biteqo… Homayî bêvengîye bidayêne mi û sebr bidayêne şima ke ma xo ver ro bidayêne, lajê mi.”

Seke Kiro Keya zî vano, şarê Çanike neke cehalet û nezanî, kislanî û xizanî, feqîrî û tembelî ra wina halêko sefîl de yo. Ney! Înan bi zanayîş sefalet tercîh kerdo. Bi zanayîş axuran de ciwîyenê. Seba ke nêwazenê bixebitîyê coka hetê debara dinya ra perîşan ê; kincê înan heme qerpal ê. Hetta, a rindîya ke Homayî cinîyanê înan rê bexş kerda, seba ke a rindîye zî nêaso, sil û rêxe sawenê rîyê xo ra, xo bêrûçik kenê…

Çira wina kenê? Refleksê xopawitişî ra, mecburîyet ra wina kenê; dizdan, heramweran, çimsûran, bêexlaqan înan rê sewbîna çare nêverdayo. Feqîrê mi se bikerê? Çi wele xo sere ro kerê? Serre duwês aşmî xebitîyenê; bi keda xo ya helale, bi areqê çareyê xo hêga ramenê, pes û dewar weye kenê, velg birnenê, vaş çînenê, rez û bax û bostan miqat kenê… La dizdê çimsûr û zalimî, bêwijdan û bêexlaqî yenê nişenê ser, heme qezencê înan talan kenê benê. Hem mal û milkê înan talan kenê hem zî dest erzenê erz û namusê înan…

Gama ke verê çimê înan de areqê çareyê înan, ked û emegê înan, hetta namusê înan wina paymal beno şino, êdî înan de şewqê xebate, hewesê keyekerdişî nêmaneno. Coka bi zanayîş sefalet, heyato sefîl tercîh kenê. Cinîyê înan herinda ke xo bixemelnê; brûyanê xo qelem bikerê, mijanganê xo kil bikerê, lewan û alişkanê xo sûr bikerê, rêxe sawenê rîyê xo ra…

Ma tîya de parantezê xo bigîrin û ageyrin xo ser.

Keyepelê Zazaklî.Netî hamnanê 2009î ra nat, yanî bî şeş serrî tora înternetî ser o bi hawayêko aktîf weşana xo dewam keno û hetanî ewro tena qismê xeberan û nuştoxan de 2275 nuşteyê cîya-cîyayî weşanayê. Nê nuşteyî heme tek bi tek çend rey redakte bîyê, her hetan ra wina pak krîstalîze bîyê hema weşanîyayê. Keresteyê nuştekî yê Zazakî.Netî seba cigêrayîş û xebatanê kirdkî (kirmanckî, zazakî, dimilkî) îstatîstîk û melumatê zaf muhîm û sefênaye yê, zanayîşê bingeyên ê. Mesela, meqaleyê ke derheqê averşîyayîşê hîkayenuştoxîya kirdkî de nusîyayê de destpêk ra hetanî ewro heme kitabê kirdkî yê hîkayeyan ke weşanîyayê, mi bi hawayêko kronolojîk kunyeya hemîne tek bi tek rêz kerda. Nê melumatî, nê nuşteyî tora înternetî ra "Google" ra kopya nêbîyê. Malê dizdî û talanî zî nîyê. Heme bi kede, bi roşnê çiman, bi areqê çareyî û emegê mezgî, bi hezar zor û zehmetî ameyê meydan û Zazakî.Net de weşanîyayê. Na kede bi ucret yan bi peretî nêameya meydan. Seba namdarbîyayîşî, seba karîyerî zî nêameya meydan. Heme xo rê keremê zerrî ra, bi hîsîyatê neteweyî û bi dildarî ameya meydan.

Helbet keyepelê Zazakî.Netî eynî maneno yew hênîyê esîlî ke sîneyê yew koyê welatê ma ra xo rê wina fî-sebîlullah herikîyeno. Kam ke uca ra bivîyaro, kam ke teyşan bibo, eşkeno bêminet xo rê mirdîya xo ci ra awa xo bişimo. Eşkeno ser û çimê xo zî tey bişuwo. La çi heyf, tayê kesî badê ke awa xo ci ra şimenê, çilmî û pilxa xo dekenê mîyanê na awa panka zelale. Heta êyê ke pîsîtîya xo zî tey kenê tay nîyê. Coka ma vanê gelê way û birayan, ma îstîfadekerdişî rê zaf qayîl ê, la suîstîmalkerdiş bêhurmetî ya, heram o! Tu kes mecbur nîyo ke her çî ra yan her kesî ra hes bikero. La her kes mecbur o keda heqe, heq û huqûqî rê hurmet bikero.

Mesele çi yo? Mesela, meqaleyê ke hetanî nika ma nuştê û Zazakî.Net de weşanayî ra teber kes sewbîna çîyê nênuseno. Cîhanê nuştekî yê kirdkî de eynî çî misêwa tekrar benê, yew çîyo orîjînal nêaseno. Ma vajin ke ma tarîxê nuştişê kirdkî (kirmanckî, zazakî, dimilkî) ser o nuşto, ti ewnênî her kes nê mewzûyî tekrar keno. Ma edebîyatê modern yê kirdkî ser o nuşto, qismêk nuştoxê neweyî zî eynî mesela ser o nusenê. Ma tarîxê averşîyayîşê hîkayeya kirdkî ser o nuşto, ti ewnênî her kes na mesela ser o nuseno. Ma kovara Tîrêj ser o nuşto, eynî melumatî nîşor benê. Here-were, eynî çî! La bi hawayêko rast nîşandayîşê çimeyî de bêwijdanî elemeşkera meydan de ya.

Badê ke ma dest bi weşanayîşê rojnameyê Newepelî kerd, hema vajîn ke mi her roje yew nuşteyo ke Newepel de weşanayo, bin de çime nuştêne û Zazakî.Net de weşanayêne. Mi ke nuşte weşanayêne, tavilî tayê keyepelanê înternetî, bitaybetî tayê rojnameyan nê nuşteyî û xeberê ke ma amade kerdê Zazakî.Net ra kopî kerdêne, bêke çime nîşan bidê, xo rê pê rîpelê xo dekerdêne. Ne yew ne di ne hîrê…

No kar ame resa no derece ke eynî sey şarê Çanike, mi awa hênîyê Zazakî.Netî kemî kerde. Êdî zerrîya mi ra nêna ke ez melumatanê neweyan û îstatîstîkan biweşanî. Heta no çî resa o derece ke, êdî ez meqaleyanê xo yê neweyan zî nêweşanena yan zî ez nêaftarena biweşanî. Tewr tay, êdî hende şewq û hewesê mi çin o ke ez meqale û cigêrayîşanê xo biweşanî. Çunke ez çîyêk nusena, ez warêko newe de meqaleyêk nusena, ez ewnêna roja bîne her kes beno pisporê a mesela û versîyonê meqale vejînê meydan.

Xulasa, mîyanê ma kirdan de averşîyayîşê kulturê nuştekî, zafbîyayîşê nuştoxan, zêdîyayîşê munaqeşeyanê nuştekî zaf baş o. La wijdan û sîyanet, hurmet û heqanîyet, etîk û exlaq hîna muhîm ê. Eke karê ma de wijdan û kede rê hurmet, rîayetê heq û huqûqî, xaseten zî exlaq çin bo, kulturê ma yê nuştekî zî zaf seqet beno.

________

YASAL UYARI: www.zazaki.net kaynağında yayınlanmış herhangi bir haber, yazı veya fotoğrafın site editöründen izin alınmadan olduğu gibi kopyalanarak ya da üzerinde çeşitli oynamalar yapılarak herhangi bir yerde yayınlanması; farklı çalışmalarda alıntı olarak kullanmak amacıyla cümle veya paragrafların kopyalanmasında ise standart bir şekilde kaynak belirtilmemesi durumunda hukuki süreç başlatılacaktır!