Kurdkîya Rebene Rût Mekîn!

Helsînkî, 03.06.2013 – “Şan o, cîhan serd o, bêrîn ma şêrin keye.” Nê vateyî fîlmkartonêk ra yê ke seba domanan ameyo amadekerdiş. Merdim çekuya “dinya” kurdkî de bi gelêk manayan bi kar ano. Nînan ra yew zî manaya “hewa”yî dana: “Dinya serdin a.” Yanî “Hewa serdin o.”

La seba ke çekuya “dinya” bi eslê xo erebkî ya û tirkî de zî sey “dünya” yena bikarardiş, coka zafê kurdan na çekuye xo rê heram kerda. Ê weriştê kewtê çekuya “cîhan”î dima ke dapîr û bapîranê kurdan caran nêşuxulnaya. Çend nîşanê aye estê ke “cîhan” çekuyêka kurdkî nîya, nê peynîyan de fariskî ra ameya girewtiş:

1) Ma dapîra şima kamî çekuya “cîhanî” şuxulnayêne yan zî hîfzê xo çekuya “dinya” ra kerdêne? Çekuya “dinya” zêdeyê hezar serrî yo ke ziwanê ma de cayê xo girewto û tu kurdkîzanê “sade”yî ke aye fehm nêkerê çin ê.

2) Bi muhîmîya xo zî çekuya “cîhan”î tu îdyomêkê kurmanckî de çin a. Merdim vano “dîn û dinya”, “dinya û axret” “darê dinya de”, “dinyaya zureyine”, “îdareyê dinyaya”… La merdim nêeşkeno nê vateyan de çekuya “dinya” bi çekuya “cîhan”î ya fariskî bivurno. Yan ney, merdim do nê îdyomanê qalibgirewteyan seqet bikero. No zî nîşan dano ke çekuya “cîhan”î kirdaskî (yan zî hemeyê kurdkî) de, nê peynîyan de fariskî ra ameya girewtiş.

3) Vengê “îh” kirdaskî rê xerîb o: Merdim şêno sey “bî”, “cî”, “sî”, “rî” binuso yan zî sey “bih”, “cih”, “sih”, “rih” binuso la nuştişê bi hawayê “bîh”, “cîh”, “sîh”, “rîh” hedê vengnasîya kirdaskî ra teber o. Labelê ancî zî çekuya “cîhan”î bi “îh” vajîyena.

Ziwanê kurdkî gelêk hetan ra yeno rijnayîş. Verê cû tada û zordestî, heme çî ra vêşêr rayîrnêdayîşê şuxulnayîşê kurdkî bi, yanî qedexeyê ziwanê kurdkî ser o ke hetê dewletanê dagîrkeran ra bîyêne. No rayîrgirewtiş hema zî dewam keno lê hêdî-hêdî sistêr beno. Nika sosreta naye ra zî girdêr xemsarî û bêeleqeyîya kurdan bi xo ya: kurdî bi xo kurdkî qisey nêkenê, nêwanenê û nênusenê.

Zafê reyan behsê na xemsarîya kurdan beno. La zaf tay behsê naye beno ke şuxulnayoxê biheyecan û zerrîsoteyê kurdkî zî bi tayê lebatanê xo benê sedemê rijîyayîş û xeripîyayîşê kurdkî. Mesela, zaf kesî wazenê çekuyê ke bi eslê xo erebkî yê û mîyanê kurdkî de yê bierzê û herinda înan de çekuyanê viraşteyanê perîşanan pêşnîyaz kenê. Yan zî seba ke nêzanê çekuyê ke ê pêşnîyaz kenê zî eslê xo ziwanêkê xerîbî ra yê, ziwananê bînan ra tayê çekuyan dekenê cayê çekuyanê ke eslê xo erebkî yê ke kurdkî de cayê xo weş girewto. Seba zelalkerdişê mesela ma çend nimûneyan bidin:

Seraserê Kurdîstanî de çekuya “behr, behir”î (awa girde) yena şuxulnayîş û yena fehmkerdiş. La kurdkînuştoxê kurdkîkêmzanayoxî qîmê xo bi aye nêanê û lebitîyenê ke şarê xo bimusnê çekuyêk ke kurdanê sadeyan rê xerîb a. Ê çekuya “derya” herinda çekuya “behr”î de nusenê, bi texmînê ke “derya” kurdkî ya û “behr” erebkî yo. La rastîya xo de “behr” “derya” ra vêşêr kurdkî yo: “behr” erebkî ra gêrîyayo la “derya” fariskî ra. “Behr” bi seyan vate û îdyomanê kurdkî de esto ke merdim nêeşkeno herinda na çekuye de çekuya “derya” binuso, yan zî merdim do ê îdyoman seqet bikero. Gelo çi heqê ma esto ke ma zulmêko winasî ro ziwanê xo bikin ke vateyê weşî yê sey “binê behrî” yan “qeraxê behran” ro xo û miletê heram bikin?!

Nimûneyêko bîn zî çekuya “zengîn”î ya kurdî-îranî ya. Seba ke tirkan na çekuye ziwananê îranî ra girewta, kurdî bawer kenê ke “zengîn” çekuyêka tirkî ya yan zî -kotî ra bo zî- kurdkî nîya loma wey ro babîyê ey ke çekuya eslî ya kurdkî biremo û çekuya erebkîmancî ya “dewlemend” wayîrîye bikero:

erebkî ra “dewle[t]” (malîyet) + sufîksê fariskî “mend” = dewlemend, -e.

Yan zî merdim eşkeno çekuya “heq”î sey nimûne nîşan bido ke, belê, erebkî ra ya la heme ziwananê Rojhelatê Mîyanênî de cayê xo girewto. Tena ma kurdê rebenî na çekuya ke baw û kalanê ma ra menda, ma pê razî nêbenê. Êyê ke herinda çekuya “heq”î ya ke her kesî rê nas a, çekuya “maf”î ya “kurdkî” nusenê, sey kurdînezan hesibnîyenê. La rastîya de gelo çekuya “maf”î kamca ra yena? A bi xo zî erebkî ya, çekuya “muaf, miaf”î ya, yanî manaya “pawite, efûkerde, bexişnaye, ciravîyarte” de ya.

Nika “kurdkîzan”ê ma qîmê xo bi çekuya hezaran serran “qanûn” zî nêanê ke, belê, erebkî ra dekewta kurdkî la kokê aye reseno latînkî, yunankî, akadkî û sumerkî zî. Kurdê Vakurî texmîn kenê ke çekuya eslî ya kurdkî “zagon” a. La a zî çekuya ruskî “zakon” ra yena. Kurdê Başûrî texmîn kenê ke çekuya “yasa” eslê xo kurdkî ya. Heta ke Parlamentoyê Kurdîstanê Başûrî zî metnê qanûnê xo de çekuya “yasa” şuxulnaya. Oxro ke “yasa” çekuyêka tirkî-mongolkî ya û kokê aye û “yasak”î (qedexe, memnû) ya tirkî yew o ke sey “yasax” dekewta kurdkîya fekkî zî.

Êdî kes bi “ehd”ê mêrdanê verî zî razî nêbeno la her kes xo ro çekuya “soz”î keno wayîr. La “soz” “söz”ê (vate; ehd) tirkî yo. Verê cû her kesî vateyê “delîl” û “wezîfe” şuxulnayêne la –heta ke Cengizxanê mongolî sermîyanê Kurdîstanî bo- “kurdîzan”ê ke qaşo pawitoxê kurdkîya pake yê, “belge” û “erk”ê tirkî-mongolkî şuxulnenê!

Heme ziwanan de zafê çekuyan bi eslê xo “xerîb” ê, yanî ziwanêkê bînî ra gêrîyayê. Na rastîya ziwanê kurdkî ya zî. La tu miletêko bîn sey kurdan çekuyanê xerîban ziwanê xo ra nêvejeno û ziwanê xo seqet nêkeno. Tirkan û farisan verê cû tayê lebatê winasî kerdî la peynî de polîpoşman bîyî. Ê nê rayîrê xeletî ra agêrayî la ma nika rayîrê înanê xeletî ra şinê!

Ma bi xo ziwanê xo yê şîrinî xo ver de ziwanê xo yê rebenî giran kenê û dêsanê ziwanê xo rijnenê. Dişmenan mirdîya xo zulm û zordarî ro nê ziwanî kerda. La neheqîya ke ma ro nê ziwanî kenê dişmenan zî ro ci nêkerda!

________

Çime: http://www.nefel.com/kolumnists/kolumnist_detail.asp?PictureNr=7484&RubricNr=24&MemberNr=33&ArticleNr=7617

Kirdaskî ra açarnayîş: Roşan Lezgîn