Kürtçenin Lehçe ve Şiveleri

Lehçe/Diyalekt: Bir ana dilin tarihî, siyasî, sosyal, kültürel ve bölgesel sebeplerden dolayı ses, yapı ve söz dizimi özellikleriyle ayrılan koludur.[1] Başka bir ifade ile lehçe; kendi kelime dağarcığı ve grameri olan sözel bir iletişim sistemidir. Lehçeleri aynı topraklarda değil de farklı coğrafyalarda görmek mümkündür. Örneğin Türkçenin Çuvaşça ve Yakutça lehçeleri vardır. Yakutlar, Sibirya'da yaşarlar, Şamanist ve Ortodoks’turlar. Çuvaşlar ise Volga'nın iki kolunun kesiştiği bölgededirler ve Ortodoks dinindedirler. Keza Türkiye Türkçesi, Azerice, Kırgızca, Özbekçe, Türkmence, Tatarca, Uygurca vs diller Türkçe dil ailesinin lehçeleridir.

Şive: Konuşma şekli, aksan olarak da adlandırılabileceği gibi daha ziyade bir dilin bölgesel söyleniş tarzıdır. Keza bir ana dilin içinden çıkmış, tarihte ondan ayrılmış kollarına da bir kısım dilbilimci şive demektedir. Örneğin, Kıpçak şivesi gibi.[2] Şiveler, milletlerin boylarınca kullanılan biçimleridir. Şivelerde dilde ses ve şekil farklılıkları görülür. Şive lehçe gibi dilde aşırı farklılıklar oluşturmaz. Farklı şivelerle söylenmiş sözler anlaşılması yönünden lehçeye göre daha kolaydır. Şivenin sebepleri ise fonetik ve morfolojik, folklorik farklılıklardır.

KÜRTÇENİN LEHÇELERİ

1- Kurmancî (Yukarı Kurmancî); Coğrafik açıdan ve konuşma alanı olarak beş lehçe içinde en geniş alana ve Kürtçenin en yaygın lehçesi olma unvanına sahiptir.[3] Yaklaşık 8-10 milyon kişi tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 1930'lu yıllardan itibaren Kurmancî lehçesi Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır. Ayrıca Cizre’deki Botanî şivesini standart lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive, Celadet Bedirxan tarafından 1920'lerde Kürt grameri üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır. Arapça kökenli sözcükler öbür şivelerin ve lehçelerin öz Kürtçe karşılıklarıyla değiştirilmeye de gayret ediliyor.[4] Türkiye’de bu lehçe için ağırlıklı olarak Kurmancî denir. Zazalar ise, Kırdaski/Kırdaşki derken, Irak’ta Behdînî, İran’da ise Şikakî denilmektedir.

Kurmancî Lehçesinin Başlıca Şiveleri:

a- Serhedî: Kafkas Kürdistan'ından başlayarak güneydeki Şikak bölgesine kadar, Kars, Ağrı, Erzurum, Muş ve Van yöresinde konuşulur.

b- Şikakî: Urmiye gölü, Gewer (Yüksekova), Elbak (Başkale) ve Şemzînan (Şemdinli)-Navşar yöresinde konuşulur.

c- Hekarî: Şırnak’ın güneyinden başlayıp Hakkari ili sınırları içinde kalan Kürtler tarafından konuşulur.

d- Botanî: Zaxo´nun kuzeyinden başlayarak Suriye Türkiye sınırlarının kesiştiği alandan Cizre, Şırnak ve Eruh’u içine alacak biçimde Van Gölü’nün güneyinden Bitlis, Siirt, Batman ve Mardin illerinin doğu yörelerini içine alır.

e- Bahdînî: Zaxo, Amedîye, Akrê, Zêbar yöreleri ile Duhok’ta konuşulur.

f- Sincarî: Sincar Dağı ve Şêxan yöresi Kürtlerinin konuştuğu şivedir.

g- Silîvî (Kîkî-Milî): Diyarbekır, Elazığ, Mardin yöreleri ile Fırat’ın doğu yakasında kalan kesimde konuşulur. Bunların dışında; Cudikanî, Urfî, Kocerî, Cezirî, Akrî, Surçî, Koçanî, Erzuromî, Bircandî, Elburzî, Herkî ve Berferatî gibi şiveleri de mevcuttur.

2- Soranî (Aşağı Kurmancî, Babanî): Bu lehçe İran ve Irak Kürtleri tarafından konuşulmaktadır. Soran, aslında bir coğrafik terim ve Baban Beyliği’nden dolayı da eskiden bu lehçeye Babanî deniliyordu. Soranî yazımında çoğunlukla Arap alfabesi kullanılır. Son zamanlarda ise Kürt-Latin alfabesine geçme teşebbüsleri de olmuştur. Bu lehçede yazılı kaynak nispeten çoktur. Günümüzde Soranî, Kurmancî için saf sözcük türetme kaynağı olarak görülmektedir.

Soranî Lehçesinin Başlıca Şiveleri:

a- Silêmanî-Babanî: Süleymaniye, Kerkük, Kıfrî, Qeretepe, Tuz-Siwan yöreleri ile Xaneqîn’in bazı köylerinde konuşulur.

b- Mukrî: Şıno, Nexede, Mêraxe, Mîyanduaw, Sahindij, Saqiz, Bukan, Banê ve Serdeşt Kürtlerinin konuştuğu lehçedir.

c- Sineyî/ Senendejî: İran-Sine (Senendec), Bicar, Kengewer, Rewanser ile Ciwanro’nun kuzey yörelerinde konuşulur.

d-Germîyanî: Xaneqîn civarındaki bazı köylerde konuşulur. Ayrıca konuşma alanı az da olsa Erbîlî, Pişdarî, Kerkukî, Xaneqînî, Kuşnavî, Bingirdî, Garrusî, Erdelanî, Varmava ve Cafî gibi şiveler de vardır.

3- Lorî (Güney Kürtçe): Lorî, sadece İran’ın batısındaki Kürtlerce kullanılmakta olup Kurmancî ve Soranî ile birlikte Lorî jenetik Kürt dil grubunu oluşturmaktadır. Lorîceyi konuşanlar genelde Şia Kürtlerdir. Melayir, Kırmanşah, Qesrî Şirin’den başlayarak Basra’ya kadar uzanan bölgede hâkimdir.

Lorî Lehçesinin Başlıca Şiveleri:

a- Xaneqînî

b- Asıl Lurî ya da Feylî

c- Kırmanşanî

d- Lekî

e- Kelhurî

f- Perewendî

g- Qulgayeyî gibi şivelerdir.

4- Goranî (Hewramî): Goranî sözcüğü aslında “deyiş” anlamında, Hewreman sözcüğü de bir coğrafik isimdir. Bağdat-Kırmanşah arasındaki dağlık bölgeden Hewraman’a doğru Paweh ve Kedule yöresi ve Musul’un doğu ve kuzeyinde yani İran ve Irak sınırlarının kesiştiği bölgelerde konuşulur.

Goranî Lehçesinin Başlıca Şiveleri:

a- Hewramî: Şirwan Çayı’nın üst tarafındaki Hewraman yöresi Kürtleri konuşur.

b- Bacelanî: Zengene ve Şebek yörelerindeki Kürtler bu şiveyi konuşur. Bunlarla birlikte Gehwareyî, Kenduleyî, Bêwenîcî, Rijabî, Seyîdî ve Zerdeyî gibi şiveleri de yine İran-Irak sınırlarının Goranların yerleşik olduğu mıntıkada, bazı köylerde konuşulmaktadır.

5- Kırdkî (Zazakî): Dımılkî ve Kırmanckî de denilen bu lehçe, Erzincan, Sivas, Adıyaman’ın Gerger ilçesinde, Urfa’nın Siverek ilçesinde, Diyarbekır’ın Çermik, Çüngüş, Pîran (Dicle), Hani, Lice, Hazro, Kulp ve Çınar ilçelerinde, Siirt’in Baykan ilçesinde, Batman’ın Kozluk ve Sason ilçelerinde, Bitlis’in Mutki ilçesinde, Muş’un Varto ilçesinde, Erzurum’un Hınıs ve Tekman ilçelerinde, Tunceli’inin Pülümür, Nazimiye, Ovacık, Hozat ve Çemişkezek ilçelerinde, Elazığ merkez ile Maden, Palu, Karakoçan, Kovancılar, Sivrice, Alacakaya, Arıcak ilçelerinde, Bingöl merkez ile bütün ilçelerinde konuşulur. Alevi Kürt kesimi kendilerine Kırmanc, lehçelerine de Kırmanckî derken Çermik, Gerger ve Siverek’tekiler kendilerine Dımılî lehçelerine Dımılkî; Sason, Kozluk ile Mutki’dekiler kendilerini Dımbılî, lehçelerini de Dımbılkî; Diyarbakır ile Bingöl’dekiler ise kendilerini Kırd, lehçelerini de Kırdkî olarak tanımlamaktadırlar.

Dımılî/ Dımbilî ile Zaza sözcükleri aşiret isimleridir. Ziya Gökalp, Zaza isminin Türklerin Dımılîlere verdiği bir isim olduğunu söylemektedir.[5] Dolayısıyla aslında Zazaca diye bir lehçe bulunmamakta ve olsa olsa var olan Kırdkî veya diğer adıyla Dımılkî lehçesinin değiştirilmiş adıdır. Birçok dilbilimci örneğin F. Heme ve Dr. Fuad’a Zazacayı, Goranî lehçesinin bir şivesi sayarlar.

Kırdî (Zazakî) Lehçesinin Başlıca Şiveleri:

a-Dersim Şivesi: Dersim-Tunceli, Erzincan, Sivas, Muş, Erzurum dolaylarında Alevi Kürtler tarafından konuşulur.

b- Dersim Dışı Şivesi: Varto hariç Dersim dışında kalan diğer Kürtler tarafından konuşulur.

6- Şêxbizeynî Kürtçesi: Şêxbizeynî Kürtleri, Kırmanşah, Kerkük, Xaneqîn ve Süleymaniye kökenlidirler. Ancak önemli bir nüfusları şu an Orta Anadolu’da yaşamaktadırlar. Şêxbizeynî Kürtleri, 1514 Çaldıran savaşından sonra Kerkük ve Süleymaniye’den Anadolu’ya gelmişlerdir. Çaldıran Savaşındaki başarılarından dolayı Anadolu vilayetleri ve Haymana yaylası kendilerine hediye olarak verilmiş, vergi ve askerlikten muaf tutulmuşlardır. Aşiret kendi içerisinde Kerkükî, Lekî, Lurî, Kelatî, Xewendî, Jirikî, Kuseyî, Silênî, Çelî ve Palanî gibi kollara ayrılırlar. Şêxbizeyîler başta Ankara’nın Haymana, Bala, Polatlı ilçeleri olmak üzere, Konya, Kayseri, Akhisar, Kırşehir, Niğde, Yozgat ve diğer doğu illerinde de yaşarlar.[6]

[1] - http://www.tdk.gov.tr/…376734bed947cde&kelime=lehçe

[2] - http://www.tdk.gov.tr/ =şive, -- http://www.msxlabs.org/forum/edebiyat/264800-sive-nediir?

[3] - Kurdish, Northern, Ethnologue. / Joyce Blau, Paris Kürt Enstitüsü

[4] - http://tr.wikipedia.or// http://www.faqs.org/minorities/Middle-East-and-North-Africa/ Kurds. html

[5] - https://www.facebook.com/zazaki.kirmancki?

[6]- http://www.mezopotamya.gen.tr/kultur/kurtce-en-az-1500-yasinda-h943.html

Kaynak: Haberdiyarbakir