Lepate

Seba ke ma kurdî miletêko bêdewlet ê, kîşta îdareyê dewleta miletê serdestî de, tayê dînamîkê ma yê zereyî zî miletê ma ser o tesîr kenê. Mesela, zemanêk dînamîkê sey mîreyan heyatê îctîmaî, yanî cuya sosyale ya kurdan ser o hakim bî. Sîstemê eşîrtîye zî teqrîben sey mîrektî bi. Dima şêxan komelê kurdan kontrol kerdo, tayê cayan de hema zî tesîrê înan esto.

Ewro dînamîko ke wina muşexes hetê sîyasî ra şarê ma ser o tesîr keno, hereketê sîyasî yê. Hereketê sîyasî organîzekerde yê la esas hetê kamî ra îdare benê bellî nîyo, hîna zaf bi wasitayanê sey medya miletî manîpule kenê. Gereka ez vajî ke tîya de ez behsê kurdanê ma yê Bakurî kena.

Zaf zeîf bo zî yew kategorîyê roşinbîrîye zî esto la seba ke komelê kurdan hîna zaf angajeyê sîyaset û dînî yo, tesîrê enê kategorî zaf tay o.

Verê cû melayî zî dînamîkêko zaf muhîm bî, mesela, dewan de wezîfeyê mehkema îcra kerdêne, dehwayanê şenikan de şerîetî gore hukim dayêne, zafê meselayan de fetwa dayêne. La nika hîna zaf cayanê sey camî û tazîye de miletî ser o tesîr kenê.

Xutbeyo ke roja îneyî camîyan de yeno wendiş metnêko resmî yo, çimkî hetê wezîfedaranê dewlete ra amade beno. Coka tema û muhtewaya metnê xutbeyî hîna zaf polîtîkaya umûmî ya dewlete gore amade benê. Melayî nêeşkenê metnê xutbeyî bibedilnê. Tenya vejîyenê mînberî ser û bi tirkî wanenê. La qismê wazan de, nîsbeten însîyatîfê melayan esto. Yanî kesê ke wazan danê, eşkenê fikrê xwu gore çîyan vajê. Labelê ena rey zî, dewlete merdimê ke polîtîkaya dewlete gore hereket kenê sey waiz tayîn kena. Xulase, çi dewe bo çi şaristan, miyanê sînoranê sîyasî yê ena dewlete de camî eynî sey muftîtî, qaymeqamtî, mekteb û sn. dayreyê resmî yê dewlete yê. Yanî Tirkîya de îbadetê mislimanan binê kontrolê resmî yê dewlete de yo.

Semedo ke êdî camî sey dayreyê resmî yê, coka cayê tazîye sey platformêkê muhîmî hîna zaf nizdîyê heyatê kurdan yê îctîmaî yê. Tenya Diyarbekir de, salonanê veyweyî ra vêşêr cayê tazîye estê û her tazîye hîrê rojî dewam kena. Zerfê hîrê rojan de bi hezaran merdimî yenê, tewr tay qasê nîm saete ronişenê.

Salonanê tazîye de cayo tewr aseye de semedê melayan yew masa esta, ser o mîkrofon esto. Kam ke semedê ezayî bêro cayê tazîye, mela nameyê înan ser o semedê ruhê merdeyî fatîha dano wendiş. Kesê merdimê merdeyî ke cayê tazîye de yê xêrameyiş danê merdimanê ke seba ezayî ameyê. Kesê ke semedê ezayî ameyê zî serweşî danê merdimanê merdeyî, înan rê sebr û metanet wazenê, hêvî kenê ke Homa rehme bikero û guneyanê merdeyê înan efû bikero. Wuriştiş de zî ancî fatîha dîyena wendiş.

Cayê tazîye de zafê reyan melayî firsend vînenê mîkrofon de cematî rê suhbet kenê. Ge-ge tayê melayê ke vengê înan weş o, Quran ra ayetan zî wanenê.

Ez wazena behsê suhbetê melayêk ke cayê tazîye de kerdbi û ez zî bîya şahid bikerî. Cayê tazîye qatê binê camî de, salonêka zaf hîra ya. Seba ke zemanêk uca kurdê ma yê Başûrî mendbî, coka nika a mehla ra vanê “Pêşmergan”. A mehla de hîna zaf kirdê ma yê corî ronişenê.

Wexto ke ma şî, qasê di seyî kesî uca estbî. Melayê ke mîkrofon de suhbet kerdêne, mi verê cû zî çend rey o dîbi, sey însan merdimêko baş o. Yewêko kird o la bi kurmancî suhbet kerdêne. Esas bi ziwanêko mexlûte qisey kerdêne, nîmeyê kelîmeyanê ci tirkî bî. Hetê babete ra suhbetê melayî de tu sîstematîk yan çarçewa çinê bî. Hema çi ameyêne vîr kerdêne têro vatêne; yew mesela ra çil dayêne yewna mesela…

Ez nika tenya yew anekdotê ci tîya neqil kena. Va “Ez ez hema hewtserre biya. Camîya dewa ma de, verê melayî de mi dest bi wendişê Quranî kerdbi. Mi desmaj girewt, camî de nimaj kerd. Ez şiya secde, mi dî yew lepate hende pît gina binê goşê mi ro, çimê mi ra virsikî perrayî. Şelpîya lepate dir ez perraya ginaya wet ro…”

Vatişî dir hem bi vengê xwu hem bi hereketanê xwu mesela newe ra gane keno. Va “Tesîrê lepate ra mi va qey adir kewt alişka mi.” Tey zî destê xwu berd alişka xwu, bineyke vilêna. Eynî seke hema newe lepate ginaya piro.  

Milet meraq keno ke kamî serê nimajî de, tam secde de sîla daya binê goşê ci ro, yanî yew tutê hewtserreyî ro. Her kesî nefesê xwu de girewto, pawenê ke mela dewam bikero. Mela zî ferq de yo ke milet kewto meraq, coka xwu keno giran, seke tirkî de vanê, êdî bi “ağır çekim” qisey keno.

Va “Ê ke sîla da binê goşê mi ro, melayê ma bi, mela!” Û dewam kerd va “Hezar rey rehma Homayî ser o bo.” Seke vajo mi rê çiqas hewle kerde, lutif û keremê xwu ra sîla da binê goşê mi ro. Seke vajo ez heyatê xwu denydarê a sîla ya.

Ma fam kerd ke melayê camî sîla daya piro. Xwura melayî ra teber kam cesaret keno camî de wina hukim bikero! Ena rey ma meraq kerd ke gelo çira serê nimajî de, secde de sîla daya piro?

Va “Qey şîretî, şîretî!”

Şîret? Tutêkê hewtserreyî camî de nîyetê xwu ardo, hizûrê Homayî de, nimajî ser o yo, tam şîyo secde. La mela, heta ke ci ra yeno, yew lepate çelpneno binê goşê ci ro, virsikî çim ra perrenê…  

Nimaj de secde sefheyê tewr muhîm yê tewazû û îtaetî yo. Seke merdim vera Homayî de bo, o qayde lingan, çokan, kefê her di destan û çareyî ser o şino erd, milê xwu nano ro. Secde de merdim dereceyê tewr xorîn yê teslîmîyetî de yo. Tam teslîmîyet!...

Labelê melayê camî, keyê Homayî de, hizûrê Homayî de, tam teslîmîyet de, heta ke ci ra yeno sîla çelpneno binê goşê tutê hewtserreyî ro.

Eno senî kultur o, eno çi edeto wehşî yo!...

Senî ke mela mîkrofon de enê qismî wina giran yanî “slow motion” de qisey keno, sehne zî hişê mi de eynen bi o qeyde beno gane. Her çî yeno verê çimê mi. Qurtikî ginenê qirika mi ro. Her mûya canê mi bena sey goçînî. Recif gineno orteyê zerrîya mi ro…

Melayî va “Qey şîretî da mi ro. A roje û ena roje, emrê mi biyo çewres û panc, hema zî, kam gama ke ez şina secde, a sîlaya melayê ma yena vîrê mi.”

Vindeno, nefes gêno, hetê raştî ra dest pêkeno, çimê xwu temamê cematî ser o çarneno. Dima vano “Mi xwu rê şîret girewt!”

Dima seke axîn bianco, dewam kerd va “Ma êdî nêeşkenê bi o qayde yew lepate bidê binê goşê tutan ro. Zeman xeripîyayo…”

Mela averşiyayişê zemanî ra gerrizîyeno. Bi destê ey bo, zemanî daçewres serrî apey beno. Ma çewres serrî apey beno. Labelê samîmî nîyo! Çimkî erebaya ci esta, telefonê ci yê destan modelê tewr peyînan ra yo…

Mesele çi bi?

Her rekatê nimajî de yew rikû, di secdeyî estê. Yanî merdim payanî ra dest pêkeno, reyêk mîyane de xwu keno çewt şino rikû, xwu keno raşt û di rey pêsero şino secde. Wexto ke behsê qismê secdeyî beno, vanê gereka merdim kefê her di destanê xwu û çareyê xwu bido erd, la serê giştan hîzaya sereyî ra aver nêbê, hîna meqbûl o.

Eno mela zî wexto ke hema hewtserre biyo, reya verîne ke nimaj kerdo, secde de qey serê engiştanê ci hîzaya sereyê ci ra bineyke vîyartê. Melayê ci zî ferq kerdo. Serê nimajî de, tam secde de, halê teslîmîyetî de heta ke ci ra ameyo lepate çelpnaya binê goşê ci ro.

Daçewres serrî zeman ser de şiyo, mêrik ameyo tazîye de mîkrofon de sey edetêkê başî, sey yew edeto ke gereka dewam bikero, di seyî însanî rê bi şeklê wazan qisey keno. Sewbîna çiyo ke qisey bikero çin o! Çimkî meseleyê miletê ma pêro eno yo. Wexto ke ma nimaj kenê, serê engiştanê ma gereka yew mîlîm hîzaya sereyê ma ra nêviyarê. Eke biviyarê, meazelah, dinya û axîretê ma heme dest ra şinê.

Bêguman melayê ma yê ke xwu aver berdo, meseleyanê ma yê mîlî de wayirê şiûrî yê, yanî melayê ma yê hişyarî zî estê la çi heyf ke sewîyeyê fikrî ya exlebê melayanê ma eno yo!

Melayê ma bi kulturêko winasî terbîye biyê û wazenê miletê ma zî enê kulturî de bimanê. Tazîyeyan de, camîyan de, wazanê xwu de, miletê ma rê behsê enê hawa çîyan kenê.