MA RÊ RUHÊ WELATÊ SUOMÎ LAZIM O

Mi nameyê kitabê “Beyaz Zambaklar Ülkesinde” rewna ra eşnawitbi. La çend rojî verê cû ez nişta ro, mi yew nefes de wend. Werrekna mi rew biwendêne.

Nuştoxê kitabî Grigory Petrov rûs o, 1866 de Petersburg de ameyo dinya. Rûsya de akademîya îlahîyatî ra mezun bîyo. Dima çend mekteban de derse daya, ancî dêreyan de keşîşîye kerda. Gelêk kovar û rojnameyanê wextê xo de nuşto, konferansî dayê, tim fikrê xo beyan kerdo. Rîyê fikranê ey ra kilîse û muhafezekaran o kar ra eşto, surgun kerdo. Dima bolşevîkî zî fikranê ey ra narehet bîyê. Demeyê îhtîlalê bolşevîkan de bi tana pîjemayan û bi linganê warwayan deqaya peyêne de resayo gemîya tewr peyêne ke Rûsya ra vejîyena. Demeyêk Gelîbolu de mendo, uca ra xo resnayo Yugoslavya. Hetê Qralîyetê Yugoslavya ra bi payeyê profesorîye Unîversîteya Belgradî rê tayîn bîyo. Axir 18 hezîrane 1925 de Parîs de şîyo rehmet.

Grigory Petrov peynîya serranê 1800an de zaf rey şîyo Fînlandîya ra geyrayo. Nê seyahetan de nêzdî ra bala xo daya rewşa Fînlandîya ser, çîyê ke dîyê xo het not kerdê. Dima nê notan ra no kitabê xo nuşto. Kitab reya verêne 1923 de bi ziwanê sirban, bi nameyê “Zidari Jiveta” Saraybosna de çap bîyo. Dima açarnîyayo bulgarkî ser û bi nameyê “V stranata na belite lilii” (Welatê Gulsosinan de) 1925 de badê mergê nuştoxî Bulgarîstan de weşanîyayo. Hîrê serrî badê pey zî 1928 de tercumeyê tirkî bîyo û bi alfabeya erebkî weşanîyayo. Tirkan dima 1930 de transkrîbeyê alfabeya latînkî kerdo.

Kitabê Grigory Petrovî Yugoslavya û Bulgarîstanî ra vêşêr Tirkîya de eleqeyêko zaf pîl dîyo. Hende ke roşinvîr û brokratanê dewleta tirkan fikrê ke kitab de qisey benê, seba ke Tirkîya de bêrê tetbîqkerdiş, sey programê averşîyayîşî (kalkınma programı) qebul kerdê. Vanê, Mistefa Kemalî bi xo emir dayo ke mufredatê mektebanê eskerî de ca bigîro. M. Kemalî vateyê “Sağlam kafa sağlam vucutta bulunur” nê kitabî ra, yanî Grigory Petrovî ra girewto. Grigory vano “Ruho saxlem wucûdo saxlem de beno.” Rojnameyê Cumhuriyeti 1960 de efseranê artêşa tirkan ser o yew anket kerdo. Hema vajîn ke cewabê persa “Kitabo ke şima wendo ra kamcînî şima ser o tewr zêde tesîr kerd?” hemîne de eynî yo: Beyaz Zambaklar Ülkesinde

1928 ra hetanî 2008, Tirkîya de 41 rey newe ra çap bîyo. Ancî hetanî nika hetê panc kesan ra cîya-cîya bulgarkî ra, tewr peynî de zî reyke rûskî ra tercumeyê tirkî bîyo. Tirkîya de kitabê xerîbî ke tewr zaf çap bîyê û ameyê wendiş ra belkî no kitab tewr sere de bo.

Grigory Petrov kitab de bi heyecan û eşq behsê tarîxê miletê suomî û rewşa welatê înan Fînlandîya keno ke senî bindestîye ra, halêko perîşan û reben ra vejîyayî û nasnameyê xo yê neteweyî ser o kulturêko berz û welatêko mufereh awan kerd.

Şarê Fînlandîya ke hem xo ra hem welatê xo ra vanê “suomî” sey ma kurdan caran xoser nêbîyê; bi seserran ge binê destê swêdîyan de ge binê hukmê rûsan de mendê. “Suomî” yeno manaya “welato awzêm” yanî bi tirkî “bataklık ülke”. Erdê Fînlandîya ke tewr vakûrê Ewropa de maneno û kerre, avzêm û daristananê wehşîyan ra yeno meydan, mîyanê Rûsya û Swêdî de sey qela yan zî sey sînorêkê tebîî bîyo. Fînlandîya de bi nameyê madenî çîyêk çin o, zîraet zî bi hezar zor û zehmetî bîyêne. Ziwanê înan zî eynî sey kurdkîya ma zaflehçeyî û prîmîtîv ke tim binê tesîrê swêdkî û rûskî de bîyo. Tewr peynî de Rûsya 1808 de Fînlandîya sey eyaletêkê xo îlan kerda. Qeyserê Rûsya Aleksandrê yewinî seba ke xo îdare bikerê tayê îmtîyazî dayê suoman. Bi no qayde teber ra ney la xo mîyan de bîyê xoser, înan bi xo xo îdare kerdo.

Grigory Petrov ke vano “ganî her kes bibo mîmarê heyatê xo; zorê ruhê xo yê xirab û nêweşî bero, ruhê xo yê rindekî vejo meydan” kitabê xo de nîşan dano ke miletêko bindest û perîşan senî wirzeno payanî ser, senî kulturêko berz ano meydan, senî nasnameyêko neteweyî pêano û welatê xo keno welato tewr mufereh yê dinya. Grigory Petrov vano, eke yew şarî de xususîyetê pîlîye û qehremanîye estbê o milet muheqeq sey bruskî virseno û xo mîyan ra qehremanan vejeno. Ney, eke yew komel tena telpeyêkê hutî ra ameyo meydan, a game tu hêzêk nêeşkeno ê şarî ra brûsk vejo; brûsk hewran ra yeno meydan. Refah û bextewarîya welatêk, rûmet û şerefê komelêk, îrade û waştişê şarê ê welatî ra girêdaye yo. Yanî eke miletêko reben teslîmê ruhê xo yê pîsî bibo û xo layîqê bindestîye bivîno, temamê lîderê dinya ê miletî rê pêşengîye bikerê zî, xelasîya xo çin a. Ney eke ruhê miletî de waştişê serfirazîye bibo, o milet xo mîyan ra muheqeq qehremananê xo vejeno û reseno xoserîya xo ya bişeref û rûmete. Nuştox sey delîl mucadeleyê welatêkê qijkek, feqîr û bêîmkanî Fînladîya ke o wext wayîrê di mîlyonî nufusî bîya nîşan dano ke senî xo mîyan ra qehremanî vetê; qehremanê awankerdiş û viraştişî.

Grigory Petrov kitabê xo de herçiqas averşîyayîşê Fînlandîya û şarê suomî de rolêko bi mubalexe dano roşinvîr Snelmanî zî, esasê xo de her war de lîderîya averşîyayîşê suomîyan karekteranê cîya-cîyayan rê bare keno. Yanî sey miletanê Rojhelatê Mîyanênî, averşîyayîş tena bi lîderîya yew kesê nîmhomayî nêbeno. Ruhê miletê suomî de hewrê xurtî estê, nê hewrî resenê pê, her ca ra virsikî virsenê: Snelman bi suomkî rojname vejeno, meqaleyan nuseno, her ca de konferansan dano. Doktor şino dewan ra geyreno, keşîş Makdonald warê xo de waizan dano, dikandar beno tucarêko pîl, dizd û qatilêko adî beno karmendêko mîyanneteweyî. Ebeweyn û tutî, efser û leşkerî, malim û wendekarî, dewlemend û feqîrî, bajarî û dewijî, her kes, heme suomî, heme şarê welatê Suoumî ruhê xo yê rindekî şîyar kenê. Dewlemendîya mal û pereyan, xişinkerdişê vêreyî, dizdî û tolazî, kiştiş û quretî ney wendiş û zanayîş, averşîyayîş û mutewazîyîye benê moda. Berzkerdişê kultur û nasnameyê neteweyî yê welatê Suomî beno moda…

Kitabê Grigory Petrovî îdeolojîya huşka ke merdiman xirênena, însanîyet ra vejena nîyo; tede şîdet çin o, nîjadperestî û faşîzm çin o. Vano, dewlete aîleya tewr girde yê miletêk a. Grigory Petrovî de heskerdiş esto; heskerdişê welatî, heskerdişê weşikîye, rindekîye esta. Her kes herinda xo de yew mîsyonerê kulturî yo, her kes herinda xo de beno mîmarê weşikî û rindekîya xo û milet û welatê xo…

Her milet eşkeno xo gore nê kitabî ra derse bigîro. Mi her wext meraq kerdêne ke nê tirkî xizmetê welat û miletê xo de senî motîve benê, çîyo ke înan hende konsantre keno çi yo. Ez nika bawer kena ke motîvasyonê milî yê tirkan de, bitaybetî kadroyanê kemalîstan de, rolê nê kitabî zaf xorîn o. Miletê ma zî eşkeno nê kitabî ra zaf îstîfade bikero.*

____________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 66, Dîyarbekir, Tebaxe 2014, r. 2