Meşke

“Doyê mi kî doyê manga çare

Dewijû bar kerdo şîyê ware

Doyê xo sanenû runê xo vejenû

Meşka xo erzon zîmetê jare”

(Yew deyîre)

Senî ke xil û xilikî herre ra virazîyênê meşke zî çermeyê malê sîyayî ra virazîyena. Badê-badê sac ra zî virazîyena la welatê ma de meşka malê sîyayî namdar a, kulturê ma de cayê xo muhîm o. Hem viraştişê xo hem zî şanayîşê (nîritiş) xo wina seramonîk o ke her merhaleyê xo dewlemendîya kulturê ma nawneno.

Pê meşke do yeno şanayene (nîritene).

Ditişê mal û mangeyan dima şit rinda-rind yeno girênayene, key ke bi şîrgerm, koçikêk mast dekenê, amên kenê. Seba amênkerdişî mast ke mebo, do zî beno. Herinda mastî de di koçikî do verdanê bi mîyanê şitî. Wexto ke şit seba amênkerdişî beno şîrgerm, rîyê xo tole gêno. Toleyê serî cayêk ra qul kenê, mast yan zî do verdanê bi ci. Çendayê saetan dima şit amên gêno, beno mast.

Amênbîyayîşî ra dima dormeyê qabî rinda-rind yeno piştene ke şit giran-giran serdin bibo, amênê xo rind bigêro. Eke bi serdin êdî amên nêgêno. Ganî çimê merdimî ser o bo ke wexto ke amên girewt, dorme bêro akerdene. Wina mebo, amên de zaf maneno û mastê xo beno tirş.

Kovik (mastêr) kenê fekê meşke ra, mast dekenê û fek girê danê, sêpîyan pêşanenê, meşke erzenê bi ci û şanenê; gurm, gurm, gurm… Ge-ge kontrol kenê; eke doyê xo serdin o hebêk awa germe dekenê mîyan, eke doyê xo germin bo hebêk awa serdine dekenê mîyan. Herinda awa serdine de cemed zî beno. Rinda-rind ke şana, do verdanê bi zereyê parzunî; do xo rê run xo rê… Awe çarnenê bi zereyê meşke ra û sereyî ser de cayêk ra aliqnenê. Roja bîne eynî çî tekrar beno.

Ya, meşke çermeyê malê sîyayî ra virazîyena.

Malo sîyayo ke ameyo sere birnayene ganî hebêk qilafetin bo ke ci ra meşkêka hole bivejîyo. Lazim o ke heywan weş bêro çerme kerdene. Ganî çerme medirîyo, kardî ci mekewo. Nê karî rê baldarîye lazim a.

Heywan ke sere birna, kardî nanê binê dimî ra, hendayê destî adanê. Her çar lingan mobikan ra, orte de girê danê û birnenê. Pey ra dest ververê goşt û çermeyî ro benê, linganê peyênan çerme kenê û vejenê bi teber, cayêk ra (qanca, sêpî ûsn.) darde kenê. Hêdî-hêdî qineste zî çerme kenê, çermeyî delmast kenê; hetanî sêne rehet şino. Sêne zehmet o. Vezd o, vezdê xo sey dimeyî yo, rinda-rind temizîyayo çerme ra. Eke medim zor bido ci û kaş bikero, çerme qîş beno. Ganî bi kardî hêdî-hêdî çerme û goşt yewbîn ra bêrê cêkerdene. Tîya de hîna vêşî terefê goştî ra yeno taştene. Vile zî hebêk zehmet o la hendê sêneyî nîyo. Eke merdim kaş bikero çermeyê dormeyê vileyî ser de beno.

Çermekerdişî ra dima welawe virazenê. Wela mazêran kenê awe, hebêk sole dekenê mîyan têvdanê û çermeyê muyinî dekenê mîyan. Çerme çend rojî welawe de maneno. Di fonksîyonê welawe estê:

Yew, çerme tede sterîl beno, beno pak.

Di, muyê ey ci ra rişîyênê.

Çerme ke welawe ra vet, muyanê ey ruçiknenê, kenê pak. Muyê xo rehet ruçikîyênê. Beno ke ca-ca ruçiknayîşê muyan zehmet bo, o wext bi cilêt tiraş kenê. La eke bêro ruçiknayene hîna rind o. Çunke tiraşkerdiş de muyî ser ra yenê taştene, kokê înan çerme de maneno. Bano ke badê kokê muyan birişîyo bikewo mîyanê doyî.

Rîyê teberî ke ruçikna, delmast kenê, rîyê zereyî bi kardî rinda-rind ternenê. Çiqas hurdîyê goştî, perde-merde pira mendo, heme ternenê. Hem teberê xo heme zereyê xo seba ke welawe de mendo beno sîs û sipîla. Çerme ke bî huşk, yeno pêser. Coka çermeyî kenê estunan ra, kenê daranê duzan ra ke rabiverdîyo. Her di sereyan de pêgênê, seke birekî nanê dar ra, wina anê û benê.

Welawe ra pey dore yê sûrdarî ya.

Toleyê sûrdarî huşk kenê, dima rinda-rind hurdî kenê yan zî erzenê destarî ver tehnenê. Toleyê sûrdarî ganî yê daranê tezeyan bo. Dara xo hîrê-çar serrîye bo. Toleyê daranê qertan rind nîyo. Verê ke ser de kerd, tole zêde sûr nîyo. Badê vera-vera beno sûr. Tayê mintiqayan de sûrdarî rê vanê “gendar”.

Toleyê sûrdarî awe de rinda-rind girênenê; rengê xo dano bi awe. Wexto ke bî serdin, çermeyî dekenê mîyan, çend rojî tede maneno, rengê sûrdarî gêno. Mi hesnayo ke tayê cayan de herinda sûrdarî de qalikê hinaran (toleyê hinarêre ney qalikê hinare) xebitnenê. Qalikê hinaran huşk kenê, dima hurdî kenê yan zî erzenê destarî ver. Toleyê hinare ra rengê çermeyî neke sûr zerdek beno.

Sûrdarî dima meşke delmast kenê. Çunke rîyê teberî rîyê zereyî ra hîna pak û duz o. Sey kefa destî yo, purtikin nîyo. Zewaq (zewad) pira nêmaneno. Awe ke çarnaye pira, beno pak û temîz. La rîyê zereyî purtikin o.

Beno ke wextê çermekerdişî de kardî xelet ameya xebitnayene, cayêk-di cayan de çerme qul bîyo. Hetê ma de nê qulan ra vanê “dirne”. Seba girewtişê nê dirneyan darê dara kengere lazim o. Dara kengere cayanê bejan de bena, darê xo zî zaf pêt o. Xora ke ame huşk kerdene beno sey asinî. Nê darî sey murayan wina gilover taşenê, hetê zereyî ra nanê cayê dirnayeyî ser, hetê teberî ra bi layê qewîmî bin ra dorme girêdanê. Çunke no dar zaf saxlem o, nêpuyeno, puç nêbeno.

Deştişê meşke zî karêko xususî yo. Hema sey kincan raste-rast nêna deştene. Ganî wina bêro deştene ke do ver ra nêşîyo. Coka hetê peyî ra qat kenê û wina xususî derzenê ke do qet ver ra nêşîyo. Xora her çar lingî (payîkî) cîya-cîya yenê girê dayene. Yê fekî zî, layê xo esto.

Peynîya peyêne, dore yê kontrolkerdişî ya. Puf kenê, masnenê û goş nanê ser. Eke cayêk ra hewa ver ra şiro, vengê pizîye yeno. Beno ke pizîye meyero zî. Bi destan sehnenê, meşka pêt masayîye eke nerm bîya, no yeno a mana ke cayêk ra hewa ver ra şino. Ge-ge puf kenê dekenê mîyanê awe, eke cayêk ra hewa ver ra şiro, hema bellî beno.

Eke meşke virazîya û temam bîye, merasîmê ayînî dest pêkeno. Maya mi meşke puf kerdênê masnayênê, fek girê dayênê, uşîrêka derga barîye girewtênê bi xo dest, ver de roniştênê û gurmayîş fiştênê ser. Sey dawilî ge dayênê piştî ro ge dayêne pîze ro. Hem dayênê piro hem zî nê di rêz tekrar kerêdnê:

“Ez tonin, ti runin

Ez pasin ti asin”

Tîya de meşke yena goynayene. Wayîra keyeyî çîyê xirabinî xo rê vana, çîyê holî meşke rê. Vana, wa xirabîye mi rê bo, holîye to rê bo.

Mi seba nê ayînê meşke maya xo ra pers kerd, aye va “hetê ma de usul o, wina kenê”. La o ke mi pers kerdo mîyanê heme kirmancan de wina nîyo, tayê cayan de no ayîn çin o.

Ayînî dima meşke êdî hazir û amade ya! Dore yê ditiş û verdelornayîşê ya ke na babatêka cîya ya. Kulturê ma de cayê lorîkanê verê meşke cîya yo.

_________

Not: Fotoyê manşetî keyepelê DersimInfo ra gêrîyayo.