Nameyê Cayan

Rojnameyê Günlükî hûmara roja 13.12.2009 de bi nameyê “Kürtçe İl ve İlçe Adları” nuşteyê Samî Tanî estbî. Samî Tan kilma-kilm vano, eke bajaranê kurdan de sey nufûsê kurdan ziwanê xo zî ca bibo, qet kes nêeşkeno ke kurdkî asîmîle bikero. Û Samî Tanî nuşteyê xo yê kilmekî dima xebatêka Amed Tîgrîsî esas girewta, bi kurdkî tablo bi tablo ca dayo bi nameyanê 24 wîlayetan û qezayanê înan.

Amed Tîgrîs                                                 Samî Tan

Vurnayîşê nameyê cayan garabetêko pîl o ke derd û kulê xo merdimî zêde dano vatene. Cografyaya ma de nameyê cayan ser o tehrîfat zaf bîyo. Hem nameyî ameyê vurnayene hem zî ecêb-ecêb analîzê etîmolojîkî ameyê kerdene. Rojêk, yewero ke xo mertebeyê pisporê ziwanzanîye de vîneno, nameyê qezaya Mamekîye-Pilemurîye ser analîzêk kerd ke ez şaş bîya menda. Keyfê xo rê no name xasa-xas tirkî bî û deformebîyayeyê “Pîr Ömer”î bî. Pilemurîya ke ti pîr-pîrbab ra, aj-uj (az û uz) ra têser û têbin ra bikerê tede bi nameyê “Ömer”î kesî nêvînenê, eslê xo de “Pîr Ömer” bîya!

Nimûneyê winasî zaf ê. Çewlîg de mewqîyêk esto, nameyê xo “Meydanê Heşekî”… Na çekuye, yanî heşek “heş” (bi tirkî: ayı) ra yena. Heşek, bi tirkî “ayıcık”. Feqet nameyê nê mewqî girewto kerdo “Eşek Meydanı”… De bê meteqe!

No garabet tena cografyaya ma de nêqewimîyayo. Sera-ser heme Tirkîya de eynî çi yo. “Anatolia” ke eslê xo de bi yunankî mana xo “rojhelat” o, vanê ke no name “Ana dolu” ra yeno. Ci rê sanikêk zî peyda kerda ke merdim goşdareno gîyê xo yeno! Sanikêka bîne… Pisîng/pisînge (tekir) vejîyayo/a koyî (dağ) ser, uca bîyo “Tekirdağ”. No yeno a mana ke wextê qirnawî bîyo! Yewbîna çi karê pisîngan serê koyî de sto?! Feqet çîyo ke aqilê mi nêbirneno, nê pisînganê quzilqurtan uca de kotî ra ko vînayo? Heq xeyrê xo bido mi, ma yê mi zî pers a! Wexto ke pisîngan qirnaw kerd ci rê ko çin o qey!

Nê çîyê şerpezeyî hema-hema pêro bi destê dewlete bîyê. Dest raste-rast yê dewlete mebo zî zihnîyet yê dewlete yo. La kurdan zî ca-ca dest eşto bi nê karî!

Ez xeylê cayan de rastê ci ameya ke seba nameyê Dêrsimî vanê kurdkî yo, “der+sîm” ra yeno, manaya xo “gümüş kapı”… Tîya de çîyo ke bi kurdkî yeno qest kerdene kirdaskî ya. Kes qalê kirmanckî (zazakî) nêkeno!

Nameyê Dêrsimî qey kirdaskî (kurmanckî) ra yeno?

Dêrsim nameyê mintiqayêk o, erdê xo hîra-hîra yo. Verê, tede giranîye kirmancan û armenîyan dest de bîye. Kirdasî zêde çin bî. Ewro zî zêde nîyê, di eşîre xo yê pîlî koçber ê. Hende mintiqaya ke kirdasî tede zaf nîyê, nême ra nême koçber ê, nameyê xo çitur bi kirdaskî beno?

Ma bivajê ke kirdasî çust vejîyayî, nameyê xo kirdaskî na pira!... Ma “gümüş kapı” kirdaskî de qey “dêrsim” o? Kirdaskî de ber/keyber (bi tirkî: kapı) “der/derî” yo, “dêr” nîyo; sêm (bi tirkî: gümüş) zî “zîv” o, “sim” nîyo. Goreyê nê mentiqî ganî nameyê xo “Dêrsim” ney “Derzîv/Derîzîv” bibo. Ancî goreyê nê mentiqî “gümüş kapı” beno, qey “gümüş kilise” (dêr+sim/sêm) nêbeno? Qey “gümüş duvar” (dês+sim/sêm) nêbeno? Xora dêrsimijî “Dêrsim” ney “Dêsim” vanê.

Mintiqaya Dêrsimî wesfê “der/derî” de nîya. Rayîr-mayîrî zêde piro nêvîyarenê. Zêde ra zêde ko û wareyî yê. Nê ko û wareyî “der/derî”yê kamcîn mintiqa yê? Yê Lazîstanî yê? Ney… Yê Xarpêt û Meletîye yê? Ney… Koyê Mizurî silsileyê koyan o, hetê Kemalîye (Exîn) ra dest pêkeno, sey dêsî şono reseno bi koyanê Bîngol û Erziromî. M ana mintiqaya winasîye qey bena “der/derî”? “Der/derî”yê kotî?

Wîlayetanê ma de nameyê cayan zîyadeyêr bi armenîkî yê. Zaf cayan nameyê xo armenîkî ra girewto. Pêrt, bi armenîkî “kela” ya; Xarpêrt (Xarpêt), Azarpêrt, Xamirpêrt, Paypêrt (Bayburt), Ardipêrte, Pêrtage… Vank “manastir” o; Vank, Xulvank, Pîlvank, Sexvank (Sexank), Sarşvank, Pozvank… Çur, “aw” a; Çapaxçur, Xawaçur, Sêraçur, Qereçur (Qereçor)… Sor, “dere” yo; Pasor (Pasûr), Îksor (Îksore), Awgisor (Awgisore)… Beno ke no name zî, Dêrsim, bi armenîkî yo.

Wexto ke ma nameyê cayêk ser o fikirîyenê, tena ziwanê ma û lehçeya ma meyero vîrê ma. Çike cografyaya ma bîya mekanê cîya-cîya medenîyetan. Rêça xeylê medenîyetan pira esta. Na, dewlemendîya ma ya, nêyena înkar kerdene. Ma ke kewtî rayîrê înkarkerdişî, roje yena, ma xo zî înkar kenê.

Ma ke nameyê bajarêk/cayêk nuşna yan zî tesbît kerd lazim o ke ma şarê ucayî esas bigêrê. Şarê ucayî bajarê/cayê xo rê se vano, nameyê xo çi yo?... Nêbeno ke ma goreyê ziwanê/lehçeya xo ê cayan name bikerê. Ma ke Dara Hênî rê vat “Darahênê” nêbeno. Ma ke Pêrtage rê vat “Pêrtag” nêbeno. Pilemurîye rê vat “Pilemore” nêbeno…

Xebata Amed Tîgrîsî ya ke Samî Tanî neql kerda tede xeletîyê winasî estê. Nê xeletîyan ra teber wayîrê xebate seba qezaya Mamekîye (Dêrsim) Pulurî (Ovacık) vato “Facixe” ke ez nameyê winasî newe hesnena. O ke ez zanena nameyo winasî çin o. Dewlete nameyê “Ovacık” nayo na qeza ra. Seke kirmanckî (zazakî) de nameyî zêde bi herfa “O” dest pênêkenê û ziwanê şarê dorûverî nêşino ser, no name deforme kerdo; “Vacuxe/Vacixe” vanê. Nê her di formê deformeyî estê, feqet “Facixe” çin a.

Na qeza verê koyê Mizurî de, kîşta çemê Mizurî de, deşte de awan bîya. Verênîya deşte zêde nîya feqet dergîya xo xeylê ya. Sera-ser dum-duz a… Cayo ke bajar awan bîyo, beno ke hîris-çewres metre berz, tepeyêk (tumêk) tede esto. Banî hetê vakurî ser verê nê tepeyî de virazîyayê. Taxa tewr verêne tîya de awan bîya, nameyê xo “Taxa Pulurî” ya. Hîna zî nameyê xo wina yo. Na taxe nameyê xo dayo bajarî, bajar bîyo “Pulur”. Pulur/plur, armenîkî de manaya xo “tepe” yo. Wina aseno ke na qeza zî nameyê xo armenîkî ra girewto.

Grûba Xebate ya Vateyî kombîyayîşêkê xo de nameyê tayê bajaran û qezayanê kurdan ser o vindetîbî, derheqê yewendes bajaranê kurdan de meylê xo vatîbî. Ez meylê na grube sey tablo bi tablo tîya nusena. (*)

___________

(*)Notê Edîtorî: Semedo ke derheqê nameyê bajaran de meylê Grûba Xebate ya Vateyî çapa hîrêyine ya hîrakerdîye yê Ferhegê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) de weşanîyayo, hewna, seba ke nameyê şaristan û qezayanê Kurdîstanê Bakurî verê cû keyepelê ma de zî weşanîyayê, ma hewce nêdî ke eynî lîste newe ra tîya binusin. 

Seba dîyayîşê lîste bitikne>>>