Nameyê Royanê Ma

NAMEYÊ ROYANÊ KURDÎSTANÎ

Servate

Seba virazîyayîşê nasnameya komelkî, mavajin, seba virazîyayîşê nasnameya neteweyî bi qasê nameyanê cematkî, nameyê cografîkî zî muhîm ê. La Kurdîstan de, mîyanê ma kurdan de nameyî problem ê. Ganî ma problemanê xo tesbît bikin, bişinasin û bi zanayîş ro çareyan bigêrin. Zafê çîyan, ti ewnênî ke tena yew çî yo, la çend nameyê xo estê. Mesela, her lehçeya kurdkî çend nameyê xo estê. Sey nimûneyî, nameyê lehçeya ma hem kirdkî, hem kirmanckî, hem dimilkî, hem zî zazakî yo.

Meselaya zafîya nameyan, esas, çîyêko tebîî yo. Mavajin, royo ke verê Dîyarbekirî ra vîyartêne, şarê Dîyarbekirî û şarê dorûverî rê tena “çemê Dîyarbekirî” bi. Uca ra wet, hetê corî, hetê cêrî, kamca ra dest pêkeno, kamca qedêno, eleqeyê înan hende ci ra çin bi. Yanî kesî mexsûs, seba ke ewro hişê ma têmîyan kewo, ma rê teşqele vejîyo, ma ser o pêkewin, nê semedan ra, qesten, hende zaf nameyî ronênayê. Labelê ewro zafîya nameyan ma rê bar o, giranî ya. Mavajin, sey şexsî, gama ke yew nameyê ma biperso, nêbeno ke ma werzin vajin, yew nameyê mi Ehmed o, yew nameyê mi Mehemed o, yewna nameyê mi Elî yo, nameyna zî Welî yo! Wina nêbeno.

Her ke zeman aver şino, her ke teknolojî sîrayetê her cayî keno, kodkerdişê kategorîyan de, namekerdiş de, namedayîş de kilmîye, sivikîye virazêna. Tena yew name, nameyêko kilmek, hem hetê musayîşî ra hem hetê vatişî ra hîna asan o.

Seke ma va, Kurdîstan de meselaya nameyan meselayêka aloznayî ya, teşqeleyin a, têmîyanek a. La meselaya nameyanê royan hîna têmîyanek a. Mavajin, yew laya qijkeke, yew çem yan yew ro, beno ke des-pancês nameyê xo estbê. Sey nimûneyî, ez yew laya qijkeke zana, peyê Licê de, qasê 5 km mesafe de 8 nameyan bedilnena: 1)çemê Hemzê, 2)çemê Axtîganî, 3)çemê Qilboxî, 4)çemê Barave, 5)çemê Dalaneyî, 6)çemê Bawerde, 7)çemê Hemeke, 8)çemê Sêqasî. Axir binê Sêqasî de rijêna çemê Sarume û ma zêdîyayîşê nameyan ra xelisnena. Yanî lay, çem yan ro kamca ra, kam şaristan yan dewe ra vîyareno, nameyê ucayî gêno. Gama ke royî nameyê cayan gênê, mavajin ke, royê Dîcle gama ke kewno mîyanê sînorê erdê Dîyarbekirî, êdî bi nameyê “çemê Dîyarbekirî” name dîyeno. La na rey meselaya sînoran vejîna vernîya ma. Merdim nêşno tam tesbît biko ke kamca ra hetanî kamca, nê royî ra “çemê Dîyarbekirî” vajîyêno.

Ma ferz bikin ke, ma sînorê heme nameyan tesbît kerdî, ma hol zana ke kamca ra hetanî kamca kam name dîyeno. La a game, beno ke yew ro, yan çem bi da-pancas nameyan bîyero namekerdiş! Bi no qayde kes nêşno mîyan ra vejîyo. Ma zî nêşnê vejîyî. Coka ganî ma meselaya namekerdişê awan de yew rayîr bivînin.

Rayîran ra yew no yo ke, kam nameyo ke hîna zaf şînasîyêno, kam nameyo ke mîyanê şarî de hîna zaf vila bîyo, kamcîn nameyo ke serdestîye nameyanê bînan ser o kerda, ma do nuştiş de ê nameyî sey nameyê bingeyînî tercîh bikin. Sey nimûne, çemê Dîcle çend serçimeyê xo estê. Serçimeyo yew peyê Licê de, çimeyê Birqlênî ra dest pêkeno. O bîn, hetê rojawanî ra, corê Madenî de kîşta Gola Hezarî ra, dest pêkeno. Cayo ke nê her di çemî, yanî çemê Madenî û çemê Birqlênî pêresenê, uca ra bigîre hetanî cêrê Mezopotamyaya Cêrine, corê şaristanê Basra de ke royê Feratî reyde pêresenî û nameyê înan beno Şet-tul Ereb, ma do vajin “Royê Dîcle”. Ro û çemê ke rijênê Dîcle, ma do çemê Madenî ra dest pêbikin, cor ra hetanî cêr her yewî cîya-cîya name bikin. Çemê Feratî zî, 30 km Rojhelatê Erziromî ra dest pêkeno. Ro û çemê ke rijênê Feratî, ma do laya Serçema ra dest pêbikin, cor ra hetanî cêr her yewî cîya-cîya name bikin. La çemê ma zaf ê. Herçiqas ma çend çemê qijekî nuştê la merhaleya verêne de, ma nêşnî nameyê heme layanê qijkekan tesbît bikin. Dima, ma do hîna bi teferuat, mintiqayanê lokalan bigîrin dest. Mavajin ke, tena çemê Sarume bigîrin dest. Çiqas lay û dereyê ke herikênî nê çemî ser, ma do nameyê înan yewna kategorî de kom bikin. Na merhela da bala ma royanê girdan ser o ya.  

Awê ke, yanî royî û çemê ke herikênê royê Dîcle ser, ma do bi sernameyê “Hewzaya Dîcle” (bi tirkî vanê: Dicle Havzası), awê ke şinê royê Feratî ser, ma do bi nameyê “Hewzaya Feratî” (bi tirkî vanê: Fırat Havzası) name bikin. Nameyê ke ma tirkîya înan tesbît kerdo, ma do nameyê tirkî û vera ey de zî nameyê orîjînalî, yanî nameyê kurdkî binusin. Ê ke ma tirkîya înan tesbît nêkerda, ma do tena kurdkîya nameyî binusin.

Nameyê awanê Kurdîstanî dewrê komara Tirkîya de bedilnîyayê. Nameyê tirkî ke ro awanê ma nîyayê, goreyê polîtîkaya tirkkerdişê kurdan û tirkîzekerdişê Kurdîstanî ra ronîyayê. Çarçewaya Qanunê Îdarekerdişê Wîlayetî (İl İdare Kanunu-1949) de 1957 de, Komîsyonê Îxtîsasî yê Vurnayîşê Nameyan (Ad Değiştirme İhtisas Komisyonu) ronîyayo. Zafaneyê nameyanê cografîkî yê welatê ma, bi munasebetê ke “bi tirkî nîyê”, “goreyê kulturê tirkan ra nîyê” yan zî “meydan nêdîyo cîyabîyayîşî (bölücülük)” hetê nê komîsyonî ra ameyê vurnayîş (1). Nameyê kurdkî, zemanan ra, rewna ra bi hawayêko tebîî ronîyayê, heme orîjînal ê. La qismêk nameyî, mavajin çekuya Dîcle, kokê xo kurdkî nîyo. Eslê xo yunankî ra yeno. Orîjînalê na çekuye “Tîgrîs” o, kokê çekuye “Tîgr” o (2). Na çeku vuryaya, ziwanê ma de bîya Dîcle, yan zî Dîjle.

Verî ke ma nameyê royanê welatê xo pêşkêş bikin, ma nameyê awan ê ke herikîyênî, tîya de nîşan danê. Nameyê nêrkî bi (n), makî bi (m) nîşan dîyênî:

Nameyê awê ke herikênê:

çime (n)

birke (m)

hênî (n)

dere (n)

lay (m)

çem (n)

ro (n), robar (n)

 ___________________________ 

(1) Ahmet İnsel, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=7462

(2) http://tr.wikipedia.org/wiki/Dicle_Nehri

HEWZAYA DÎCLE

(*) Serçimeyê Royê Sîrwanî Kurdîstanê Rojhelatî ra dest pêkeno.

HEWZAYA FERATÎ