Networkê Sosyalî

Networkê sosyalî nê yê ke şuxulnayox xo keyepelê jû networkê sosyalî de qeyd keno. No îmkan dano şuxulnayoxî ke profîlê xo û lîsteya hevalanê xo bivirazo. Şuxulnayox gereka şuxulnayoxanê bînan de xo girê bido û înan ra biaso ke bişikîyê ke Webî ser o ey peyda bikerê. Şuxulnayoxî nê networkanê sosyalan ser o aktîvîteyanê sosyalan yê sey keyepelê şexsî, malumatê derheqê îş-kar, heywananê kedîkerdeyî yan jî resm û filmanê xo mabênê lîsteya hevalanê xo de pare kenê.

Networkê sosyalî yê tewr namdarî FaceBook, MySpace, Twitter û LinkedIN ê. Fayde û zerarê nê networkanê sosyalan çik o? Ez fayde şima rê verdana, hîna zêde ez wazena zerarê nînan ser o vindî.

Şuxulnayox wexto ke xo FaceBook de qeyd keno, o wext pawitena xo ewilê FaceBoookî her kesî rê yakerde wa. Mavajîm no şuxulnayox belkî qet nêzano pawitene (security) çik a, yan jî qet heşarê ci nîyo. No şuxulnayox her çîyo ke Webê xo de nuşt yan jî neşr kerd, teyna hevalê ey nê, dinya alem şikîno bireso ci. Bivîno, biwano yan jî temaşe bikero. Her çîyo ke Webê xo yê FaceBookî de ca dayo ci, no fîlm, resm, helbest, nuşteyo ke hevalanê xo rê ruşnayo, çi beno wa bibo, pêro mal û mulkê FaceBookî yo. Nînan ser o heqê FaceBookî yê copy (kopî) esto. Çike şuxulnayox wexto ke xo FaceBook de qeyd keno, en vernîye de “policy”a FaceBookî qebul keno. Nimûne: Bivajîm mi jû helbesta xo Webê FaceBookî de neşr kerde. Ez jî zano dinya alem jî zano ke helbesta min a. Hema vêrnîye de mi polîsîya FaceBookî qebul kerda. (Qebul kerdene îta de mor kerdene wa.) No sebeb ra FaceBook şikîno destê mi ra heqê copy bîgêro. Yan jî şikîno helbeste biroşo, pere qezenc bikero ez nêşikîna ci rê çîyê bikerî.

Seba tayê şuxulnayoxan FaceBook beno sey cixara yan jî esrarî. Her saete uca der ê, qet nêvejînê. Nan û werdê xo hewnê xo têy FaceBookî kenê. Wexto jû ci ra pers kero, vanê “Ma zobîn îşêde min o ney ra rindêr çin o.” Bi no qeyde dinyaya rastkêne ra birînê ra û kewenê deprasyon.

Tayê xortî-azabî jî nê networkanê sosyalan ser o jumîna ra qesanê xiraban vanê û nameyan vejenê. Wexto ke name vet, o çax jî pê lînkan jumînî rê ruşnenê, pare kenê. Henî kenê, o ke nameyê xo vejîyayo, şoro kotî xeylî însanan nas keno û pê ê namê-luqutê ke networkî ser o dayo piro, venga ey danê. Na saete ra tepîya şima bifikirîyê hela halê dêy se beno. Tayê meseleyî estê peynîye de çend xortan yan jî azaban xo dar de kerd. (Nê meseleyî rastîye de bîyê.)

Zaf rehet însan şikîno nameyê şuxulnayoxî, peyname, serra ke maya xo ra bîyo, adres, kotî maneno, çi ra hes keno û melumatanê sey nînan yê derheqê nasnameyê ê şuxulnayoxî de bimuso. Nimûne: Ez vajî şaristano ke ez tede nişena ro mi jû doz kerd, FaceBook ra her çîyê ey musaya. Ez wazena hesabê ey ê banka ra tayê pere biancî. Ez telefonê bankaya dêy kena, ez vana ez felan mordem a. (Ttelefonî ser o kotî ra bizano ez kam a?) Nameyê mi no yo, nasnameyê mi no yo. Mi karta xo ya banka kerda vîndî û mi keyeyê xo jî vurnayo ra. Adresê min o newe no yo, karta newîye biruşne nê adresê mi û şîfreya karta mi jî zehmet nêbo bivurne ra mi rê. Eke ez tayê hostayê nê îşan bî, o çax ez nê îşî ser o xebitîna û mabênê çend rojan de karta banka ya newîye resena destê mi. Yanî şima vanê yaw henî beno, beno! Tay dewletan de ûsul nîyar o, û şuxulnayoxan zaf pere nîya vîndî kerdo.

FaceBook de securîtîyade zaf sextîye esta. % 57ê şuxulnayoxan rapor kerdo ke networkê sosyalan ser o spam û malware kewtê komputura înan. En zêde jî FaceBookî ser o amê, dime ra MySpace û Twitter, en şenik LinkedIN ra amê. FaceBook sey Hikurî-Nikurî her çî teqîb keno û hevalê mordemanê xiraban o. Mordemê xirabî FaceBookî ser o zaf rehet nasnameyê şuxulnayoxan tirawenê. No sebeb ra mordemê xirabî networkanê sosyalan ra zaf hes kenê. Nimûne bidî, mavajîm to pelê FaceBookî ke ti teder a, to kerd ya. Heto bin ra to va, hela ez qaytê mailanê xo bikî, çi esto! Wexto ke to mailê xo kerd ya, o çax pelê FaceBookî to teqîb keno. (Rêça to ra êno.) Lîsteya mailanê to, ti kamî rê nuşnena, kamî to rê nuştê, to çi herînayo, ti cinî yan camêrd î, çend domanê to estê, ti kamcîn pelê Weban zêdê teqîb kenî, kamcîn pelî de çend kilîk nana pa, çiqas manena, pelî de se kena, kamcîn nuşteyî, wanena, çiqas manena… Sey nînan henzar malumatî derheqê to de top keno ke belkî zêde malumatan ti bi xo jî nêzanî.

Derheqê Algorîthmaya FaceBookî de dinyaya ITî de nîya êno vatene ke Algorîthma FaceBookî henî xim a ke hîna to xo FaceBook de qeyd nêkerdo zana ti cinî, camêrd yan jî homoseksuel a.

Mi tayê cayan de him wend him jî heşna ke keso ke xo rê îş-kar qayt keno wexto ke patronî înan de qesî kenê, înan ra name û şîfreya FaceBookî persenê. Bifikirîn, no hal çiqas etîk o. Reyna tayê cayan de mi wend, mişagan tayê resmî serê îşî de antê kerdê FaceBook. No patronî rê weş nîyamo û mişagî kar ra eştê. Sey nînan meseleyê teberê etîkî de zaf ê. Mi teyna tayê nimûneyî dayî. Nê çîyê ke mi vatî, nînan ra xêlî zêde zaf îşê xirabî FaceBookî ser o benê.

Mavajîm şuxulnayoxî waşt ke qeydê xo yê FaceBookî cado. FaceBook naye qebul keno hema çîyê esto ke to ra vano çarês rojî ez qeydê to zindî gêna, beno ke to fikrê xo vurna ti pey de ama. (Se kena bike lutfen pey de bê.) Çarês rojî ra tepîya qeydê to êna cadayene. Hema wexto ke to waşt yan jî ti pey de şîya, qeydê xo newe kerde, ti vînena ke her çîyê to sey verî yo, her çîyê to şune der o. No êno çi mana? Manaya naye a ya ke qeydê to yan jî malumatê to yê ke FaceBookî ser o yê qet nênê pak kerdene. Ê malumatî her wext uca de manenê. Yanî malumatî ê to nîyê, binê destê FaceBookî der ê, mal-mulkê FaceBookî yê.

FaceBook se pere qezenc keno? Malumatê ke derheqê şuxulnayoxî de top kerdê înan roşeno, kar keno. Roşeno kamî? Ma bivajîm ke jû wazeno Amed de dikanê parfumerî yakero. FaceBookî ra vano malumatê şuxulnayoxanê to, raporê heskerdoxanê parfumî yê Amedî bide mi. FaceBook jî nê malumatî roşeno ci.

Teyna no nîyo? Dewletî jî FaceBook ra malumat gênê, şuxulnayoxan teqîb kenê. Seba dewletan FaceBook Hikur-Nikurê kesan o. Dewletî serê Databasê (Databeyz) FaceBook û networkanê sosyalan ser o zaf kûr xewetînê. Sebebê xo zaf ê, hema bi kilmîye wazenê ke her kesî teqîb bikerê. FaceBook nê malumatanê şuxulnayoxan roşeno dewletan. No rotiş çiqas etîk o? Ser o bifikirîye!

Çend aşmî ra ver mi rojname de wend ke lajekê FaceBookî ser o resmê kurdan yan jî çîyêde nîyanên bî helande neşr kerdo. Dewleta Tirkîya jû serre yan çîyêde henên cezaya mapusî dabî ci.

Persa pîle na wa ke kes/şuxulnayox se xo bipawo? Se bikero ke malumatanê xo medo destê kesanê xiraban?

__________

Ferhengek

Algorithm: Şuxulîyayene yan jî binê kulmê şertan de hesab kerdene, carê jû problemî doz kerdene.

Copy right: Kesî ke çîyê peyda kerd yan jî îcat kerd bi xozayî ê çîyî ser o heqa xo estene.

Database: Formê dîjîtalî de kom kerdena malumatanê organîze bîyayan.

IT: Înformasyonê teknolojîyî.

Înternet: Networkî ser o pê çîyênermê komputure komputuran rê malumat pare kerdena

Lînk: Di çîyan jûmîn ra girê dayene. Mabênê di çîyan de raye viraştene.

Malware: Çîyênermê komputure, jû malumatî jû dore de zaf zêde komputuran rê ruşneno.

Network: Mabênê zaf makîneyanê dîjîtalande de zaf rayîran viraştene. (Nê rayîrî pê tel, pê frekansê elekromanyetîkî yan jî pê optîkê fayba.)

Policy: Şert û prensîbê ke ameyê kifş kerdene, wadê ke ameyê dayene.

Profîl: Derheqê kesî de malumat.

Security: Pawtene, muahfeze, pawitoxîye

Spam: Çîyênermê komputure yê ke amacê xo komputuran yan jî sîstemê komputure xirab kerden a.

Şuxulnayox, -e: Kes yan kesa ke çîyê ramena yan şuxulnena.

Web: Konsepto ke networkî seba parekerdena malumatan sey platformî şuxulneno.*

_____________

* No nuşte "Newepel, Rojnameyo kulturî yo 15 roje, Hûmare 36, Dîyarbekir,  01-15 êlule 2012, r. 5" de weşanîyayo.