Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-3

Merheba wendoxê erjayey,

Ge-ge ma do tayê meselayanê xoyê muhîman munaqeşe bikerîn. Nînan ra yew meselaya standardîzekerdişî ya.

Eke şima taqîb kerdo, hûmara diyine ya rojnameyê ma de bi sernameyê “Standardkerdişê Zûnî Ser Yow Şîrove” yew nuşteyê embazê mayê erjayeyî Newzat Anukî zî weşanîya.

Standardkerdişê ziwanê tirkî, seke Newzat vano, wina nêbî. Îstanbul qasê 350 serre merkezê çapemenîye, perwerde û sîyasetê împaratorîyêk bi. Çiqas alim, entelektuel û sîyasetkarê ê wextî estbîy, heme Îstanbul de kom bibîy. Tirkîya Îstanbulî ke dima ra seba tirkîya standarde bingeh qebul bîye, ziwanê şarê ewamî yan ziwanê dewijanê Îstanbulî nêbi! Ziwanê aliman û entelektuelanê Osmanîyan bi. Beno ke zafê înan qet tirk zî nêbî.

Badê ke Tirkîya ronîya, na rey dezgeyê TDK Anqara de dest bi xebate kerd. Zaf kelîmeyê erebkî û fariskî ziwan ra vetîy. Tayê ziwanan ra îzafe, sufîks û prefîksî deyn kerdîy. Kelîmeyê tirkîyê ke estê, Anadolî ra arêday, yew bi yew ser o vindertîy, tesnîf kerdîy. Qismêko pîl zî înan xo ver o viraştîy.

Îngilîzkî, fransizkî û erebkî de zî ziwano standard esto. Senî çin o? Erebkîya fusha (standarde) tîya ra hezar û çar sey serrî verê cû tesbît bîya! Helbet heme ziwanan de lehçe, fek û şîweyî hertim estê. La perwerde, çapemenî û resmîyet de ziwano standard yeno gurenayîş.

Standardîzekerdişê kirdkî de hetanî ke mumkin bo, ma bi xo çekuyan nêvirazenê. La mîyanê çekuyanê kirdkî ra sey form, ma yewe tercîh kenê. Ma vajîn, seba “dil”ê tirkî, kirdkî de formê sey “ziwan”, “ziwon”, “ziwûn”, “ziman” “zuwan”, “zuwon”, “zuwûn”, “zan”, “zon”, “zûn” estê. Nê heme formê ke kokê xo yew o, pêrune têreyde şuxulnayîş, ziwanî zengîn nêkeno. Tena teşqele zêde keno, ziwanî giran keno! Coka standardîzekerdiş esla nêno manaya “qetlkerdiş”, “tengkerdiş”, “kêmkerdiş” yan zî “tek-tîp” kerdişî. Nimûne, dewijê ma bi xo heme hur kird ê, la vanê “ziman”.

Feqet ez wexto ke nusena, formê standardî şuxulnena, ez vana “ziwan”.

Ha, eke çekuyê hemmanayî (sînonîmî) estbê, ma înan qeyd kenê. Ma vajîn, çekuyê sey “pirnike”, “zincî”, “kepuge” û “vinî” ke heme nameyê yew çî (bi tirkî: burun) yê. Ma bi xo nê forman sey zengînîya ziwanî tesbît kenê. Dima ma qeyd kenê, ma wendoxanê xo xeberdar kenê ke nê çekuyê ma zî estê. Mesela, çewlîgijî vanê “qij” la dêrsimij û gimgimijî vanê “doman”, licêyijî vanê “tut”, sêwregijî vanê “qeçek”, pîranijî vanê “gede”. Ma nînan red nêkenê, ma hemîne sey zengînîye qebul kenê.

Helbet çendçeşîdîye, çendtewirîye, çendrengîye, çendziwanîye çîyê tebîî yê, ganî merdim nêvajo wa her çî homojen bo, yan “tek-tîp” bo. Labelê standardbîyayîş û tesbîtkerdişê qaydeyanê ziwanî yewna mesela ya. Eleqeyê xo “tek-tîp”kerdiş ra çin o!

Ma vajîn, goreyê qaydeyanê trafîkî, her wesaîte ganî şerîdê hetê raştî ra rayîr şiro. No qaydeyêko bingehîn o. Eke wina nêbo, trafîk de her çî keweno têmîyan ra.

Yewna mesela zî na ya: Mi bi xo qet nêeşnawito ke yewêkê kurmancî îtîrazê kurmanckîya standarde, îtîrazê çekuyêk yan formê çekuye kerdo. Mesela, çekuya “axaftin” (qiseykerdiş) tena mintiqaya Behdînan de ameyêne vatiş. La ewro heme kurmancî nuştiş de “axaftin” şuxulnenê. Hewna, caran mi nêeşnawito ke tirkêk zî îtîrazê çekuyêka standarde kerdo. La ez bi xo fehm nêkena ke kirdê ma çira hende zaf rika çekuyan kenê!

Way û birayên!

Eke ma wazenê kirdkî aver şiro, gerek na mesela de ma hêdî-hêdî yewbînan fehm bikerîn. Averşîyayîşê kirdkî ancax bi standardkerdiş beno.

Heta yewna hûmare bimanê weşîye de.*

_______________

* Newepel, Rojnameyo kulturî yo 15 roje, Hûmare 3, Dîyarbekir 16-30 nîsane 2011, r. 2