Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-30

Kulturê “xebitîyayîş” û “arisîyayîş”ê licêyijan ser o fiqrayêk vajîyena. Vanê, yew licêyij hewte de şeş rojî paleyîye keno, genim çîneno. Halo normal de ganî roja hewtine îstîrehet biko, biarisîyo. La roja “arisîyayîş”î de şino kizine çîneno. Licêyijî nêverdanê hêga bîle boya xo bido. Ma vajîm, di serran ra serrêk hêga de genim ramenê, serrêk zî filhan (şove) kenê. La filhan de kizine, neha, gilgil, şolike yan zî kuncî ramenê.

Kulturê min ê “arisîyayîş”î zî şîyo ro licêyijan! Hetanî par zêde firsendê mi nêbîyêne ke ez televîzyon temaşe bikî. Nika zafê wextê mi keye de komputere ser o vîyareno. Ez cewabê mailan dana, nuşteyan redakte kena, ez bi xo nusena.... Vindertiş çin o. Badê ke êdî mezgê mi vindeno, bi nîyetê “arisîyayîş”î na rey ez yan kitab wanena yan zî televîzyon temaşe kena. Arisîyayîşê licêyijan!…

Şarê ma yê keyeyî zî wextê xo yê vengî de yan kanalanê televîzyonî yê kurdan ra muzîkê kurdkî goşdareno yan zî kanalanê televîzyonî yê tirkan ra rêzefîlman temaşe keno. Xeyrê înan ra demeyê “arisîyayîş”î de mi zî çend rêzefîlmê tirkan temaşe kerdî. Gama ke ez înan reyde televîzyon temaşe kena, xo rê pê mi huyenê. Înan rê tuhaf yeno ke senî ez hetanî peynî beşê rêzefîlmî temaşe kena. (Nêzanê ke ez wazena mentiqê nê rêzefîlman fehm bikî.)

Mesela, rêzefîlmêk esto nameyê xo “Akasya Durağı” yo. Hetanî nika 150 ra vêşêr beşê xo weşanîyayê. Rêzefîlmêkê komedî yo. Mekanê xo, vindergehêkê taksîyan o. Îstanbul de, çarçewaya nê vindergehî de meseleyê basîtî yê rojaneyî bi terzêko komîk yenê teswîrkerdiş. Fîlmêko şên, asan û keyfin. Pîl qij, cinî camêrd her kes şêno her saete de bikeyf temaşe bikero.

Mi ke yew-di beşê nê rêzefîlmî temaşe kerdî, ez xo rê tede heyret menda. Xora eke merdim mentiqê tirkan, fikrîyat û tesewurê tirkîstîye, tarîxê tirkan bi şaranê nê derûdorî ra, sosyolojîyê Tirkîya û bitaybetî zî mentiqê îqtîdarî û dagîrkerîye nêzano, mesajê bingehîn yê nê rêzefîlman zî fehm nêkeno. Merdim vano qey yew kanalê televîzyonî yo sivîl seba temaşekaran bi eqlêkê tîcarî yew rêzefîlm viraşto û weşaneno. La eslê mesela wina nîyo! Esasê xo de no rêzefîlm parçeyêkê polîtîkaya tirkîstîye yo; wasitayêkê “muhendîsîya komelî” yo!

Zemanêk generalêk ra vanê, “No milet êdî hende rehet îdare nêbeno.” General vano, “A game ma do zî xo rê newe ra miletêk virazîn!”

Rêzefîlm de “patron”, “efendî”, “serek” û “îdarekar” tirk o. Nameyê xo Nûrî Baba yo. Cinîya ey Elenî yunan a, zerrî ra aşiqê Nûrî Babayî ya. Kesê ke verê Nûrî de xebitênê ra Seyîd kurd o. Hem saz ceneno hem zî vengê xo weş o. Her şênayîye de înan rê deyîran vano, keyfê înan ano. Xora ewro gama ke ma ewnênê sektorê muzîkî yê Tirkîya ra, belkî se ra 60-70ê deyîrbazan kurd ê. Hem keyfê tirkan anê hem muzîkê kurdkî adapteyê kulturê tirkan kenê. Nameyê cinîya Seyîdî Zeyno ya. Hem Seyîd hem Zeyno hem zî kesê dormeyê înan de, mesela Maho Axa, cahil û nezan ê, bi aqsanê kurdan qisey kenê.

Ûsman Aga, cinîya xo Safîye û merdimê xo roman ê, yanî metrebîyê hetê Trakya yan zî Balqanan ê. Ney zî bi aqsanê fekê Rûmelî qisey kenê. Arifo xêvik ke xo şaîr zen keno, rûm o. Sînan fellahê Adena yo, hertim dalavêre keno. Mehmet Hoca, dewijêko wende yê Anadolî yo. Alî Kemalo ke xizmetkarîye keno, laz o. Mazharo faîzwer ke pereyê ey zaf ê, yahudî yo. Patron Nûrî Babayî ra teber, ê bînî heme xetayan kenê, la hertim patron bi aqilê xo, ge-ge zî bi ardimê polîsan înan xelisneno.

Yanî miletê ke ewro mîyanê sînorê Tirkîya de ciwîyenê, hema vajîme ke prototîpê hemîne rêzefîlm de esto. Nê heme prototîpî dewlete rê, milîyetê tirkîtîye rê sadiq ê. Mesela, her bîyayene de ardimê polîsan kenê, heta zafê reyan keremê zerrîya xo ra vernîya polîsan de yê. Amirê qereqolî û komser zî xora tirk ê.

Fîlm de wina eşkera û raste-rast ney la mesajê nimiteyî ke xîtabê binşuûrê (sublîmînal; bilinçaltı) merdimî kenê zaf muhîm ê. Nê mesajî bingeh ra temaşakaran gênê binê tesîrê xo û înan manîpule kenê, şekl danê fikrîyatê înan. Mesajo ke wina eşkera nêaseno la bingehê rêzefîlmî de esto û tesîrê xo temaşekaran ser o keno no yo: kurdî, tirkî, lazî, rûmî, romanî, armenî û yahudîyê ke mîyanê sînorê Tirkîya de ciwîyenê, ganî hetê tirkan ra îdare bibê. Û nê miletî ganî zerrî ra daxilê kulturê tirkan bibê, sey qûlanê sadiqan hertim xizmetkarê dewlete bê.

Çend serrî verê cû mi çend beşê rêzefîlmê “Kurtlar Vadisi” zî temaşe kerdbî. Uca de zî îdarekar tirk o. La peyayî kurd û laz ê. Mesela, Mematî laz o, Abdulhey kurd o. Nê keleşî bi heme hunerê xo binê emrê Polatî de yê, ey ra vanê “abi”.

Xulasa, çi sivîl çi resmî televîzyonê tirkan heme xizmetê polîtîkaya tirkayetîye de yê. Rêzefîlm û programê ke kanalanê televîzyonî yê tirkan de weşanîyenê, esla masum û basît nîyê. Tena rêzefîlm yan program nîyê! Bi usulê “muhendîsîya komelî” şekl danê hawayê fikirîyayîş û zihnîyetê temaşekaran. Bi ardimê nê rêzefîlman şar hetê îqtîdarê tirkan ra hîna asan yeno îdarekerdiş.

Merdim senî şêno xo nê mesaj û manîpulasyonanê nimeteyanê sublîmînalan (bilinçaltı) ra bipawo? Verê verkan ganî merdim tarîx û têkilîya miletê xo û miletanê dorûverê xo rast û baş bizano. Bi şuûrêko tendurist, bi eqlêko şubhekar biewnîyo her çî ra. Û çîyo tewr muhîm no yo ke ganî merdim bibo subjektê (özne) kultur û nasnameyê xo. Bê ke paweyê “xelaskaran” (kurtarıcılar) vindero, bingehê xo ser o, bi destê xo xo newe ra awan bikero, bibo awankerdoxê (kurucu) xo.*

_______________

* Newepel, Rojnameyo kulturî yo 15 roje, Hûmare 30, Dîyarbekir 01-15 hezîane 2012, r. 2