Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-36

Gama ke ez însananê ma ra persena: “Şima çira domananê xo reyde bi tirkî qisey kenê?” Zafê înan vanê “Eke domanî verî ke şirê mekteb, tirkî bizanê, bi tirkî qisey bikerê, perwerde de zehmetî nêancenê.”

Derheqê na mesela de ez meqaleyêka akademîsyenê Unîversîteya Torontoyî Prof. Dr. Jim Cumminsî ra tayê pasajan neql bikî. Jim Cummins, na babete de gelek cigêrayîşê kerdê û hewceyîya perwerdeyê domananê eqalîyetan de bikarardişê ziwanê dayîke kerda teorî, wina vano:

“Di-ziwanîye averşîyayîşê ziwanî û perwerdeyê domanan de tesîrêko pozîtîf kena. Eke domanî serranê destpêkî yê wendegehî de di yan zî hîna vêşî ziwanan de qabîlîyetê (beceri) xo aver biberê, bi hawayêko baş bikarardişê ziwanan de benê wayîrê zanayîşêkê xorînî. Bitaybetî eke domanî her di ziwanan de wendiş û nuştiş bimusê, îmkanê muqayesekerdişî vînenê ke babeta şuxulnayîşê ziwanî de hîna vêşî pratîk bikerê û her di ziwanê ke eşkenê pê qisey bikerê, ê bi xo vînenê ke nê ziwanî zanayîşê derheqê dinya de senî bi hawayêko cîya-cîya şuxulnîyenê. Netîceyê 150 ra vêşêr cigêrayîşanê ke 35 serranê peyênan de virazîyayê, bi hawayêko pêt vatişê fîlozofê almanan Goethe ke zemanêk vatbi: Merdimo ke tena yew ziwan zano birastî ê ziwanî nêzano, rast vejenê. Cigêrayîşî nîşan danê ke domanê diziwanî seba ke eşkenê zanayîşî di ziwananê cîya-cîyayan de bikar bîyarê, coka qabîlîyetê înanê fikirîyayîşî zî hîna nermek (esnek) beno.”

Prof. Dr. Jim Cummins wina dewam keno:

“Domanan de sewîyeya averşîyayîşê ziwanê dayîke nîşanêko pêt yê averşîyayîşê ziwanê diyin o. Yanî domano ke ziwanê dayîke de sewîyeyêka başe de yo, gama ke dest bi wendegehî bikero, wendiş û nuştişê ziwanê diyin de zehmetî nêanceno. Dayîk û bawkî yan zî ê bînî ke domanan reyde eleqedar benê, gama ke domanan rê sanik û hîkayeyan qisey kenê û domanan de tayê çîyan munaqeşe kenê ke tewreyê (dağarcık) çekuyanê domanan dewlemendêr bibo, a game domanî seba ke ziwanê diyin bimusê hîna amadebîyaye yenê wendegeh. Zanayîş û qabîlîyetê domanan ke ziwanê keyeyî de musayê, neqlê ziwanê wendegehî benê. Eke ma hetê averşîyayîşê qabîlîyetê term û fikirîyayîşê domanan ra biewnîm, nê ziwanî yewbînan ra girêdaye yê. Neqlkerdişê mîyanziwanîye (dillerarası aktarım) wayîrê di hetan o: Eke wendegeh de ziwanê dayîke bêro destekkerdiş (vajîm ke bi programêkê perwerdeyî yê di-ziwanîye), termê ke domanî ziwanê zafan (çoğunluk dili) de musenê, qabîlîyetê ziwanî û wendiş-nuştişî neqlê ziwanê dayîka înan beno. Bi kilmîye, rewşa perwerdeyî de eke destur bêro dayîş ke domanî xo biresnê her di ziwanan, nê her di ziwanî yewbînan weye kenê.”

Meqale wina dewam kena:

“Wendegeh de eke ziwanê dayîke yê domanan bêro destekkerdiş, no tena seba ziwanê dayîke ney wendegeh de qabîlîyetê averşîyayîşê ziwanê zafaneyî rê zî faydeyê xo beno: (a) Di-ziwanîye qabîlîyetê ziwanî bi domanan dana qezenckerdiş. (b) Qabîlîyetê her di ziwanan dereceyêka muhîme de yewbînan ra girêdaye yan zî yewbînan ra xoser ê. Eke wendegeh de ziwanê înanê dayîke bi hawayêko pêt bêro musnayene, domanê di-ziwanî hîna serkewte benê û şertanê munasiban de ziwanê diyin de wendiş-nuştiş aver şino. Tam tersê ey, eke qiseykerdişê bi ziwanê dayîke domanî rê bêro qedexekerdiş û netîceyê ney de ziwanê xo yê dayîke xo vîr ra bikero, palpiştîya (dayanak) kesane û termînolojîyî ke seba musayîşî ey rê benê bingeh ra do mehrum bimano.

Ziwanê dayîke yê domanan nazik (kırılgan) o, serranê destpêkî yê wendegehî de biasanî vîndî beno. Zafê merdiman heyret kenê ke domanê di-ziwanî serranê destpêkî yê wendegehî de ziwanê zafan de qabîlîyetê têkilîye çiqas leze ‘gênê’. Heto bîn ra, umûmen perwerdekarî ferq nêkenê ke domanî keyeyê xo de bîle qabîlîyetê bikarardişê ziwanê xo yê dayîke çiqas leze vîndî kenê. (…)

Seba ke vernî ro vîndîkerdişê ziwanî bêro girewtiş, ganî aîleyî yew polîtîkaya ziwanî ya xurte zereyê keyeyî de qebul bikerê û fealîyetê ke domanî ziwanê xo yê dayîke tede şuxulnenê û rewşa ke nê fealîyetan (sey nimûneyî, ziwanê dayîke de viraştişê grûbanê kaykerdişî, zîyaretkerdişê welatê ke tede zîwanê dayîke qisey beno ûsn.) bizêdnê. (…)

Redkerdişê ziwanê domanî redkerdişê domanî yo. Eke dîrekt yan zî endîrekt mesajê ‘Ziwan û kulturê xo verê berê teberî yê wendegehî de verdîn’ bidê domanan, domanî eynî wext de mecbur manenê ke parçeyêkê muhîmî yê nasnameyê xo zî verê berê teberî yê wendegehî de verdê. Gama ke hîs bikerê ke wina ameyê redkerdiş, bi zerrîyêka rehete û mîyanê ewlehîye de beşdarê musnayîşê zereyê sinifî nêbenê. Eke malimî zaftewirîya ziwanî û kulturî bi hawayêko pasîf qebul bikerê zî, no qîm nêkeno. Ganî malimî însîyatîf bigîrê û cayanê musaîtan yê wendegehî de fotograf û resmê ke binê înan de bi ziwananê ke wendegeh de pê qisey beno cêrnuşteyan (altyazı) binusê û bialiqnê, bi no qayde nîşan bidê ke kîşta ziwanê zafan ke domanî wendegeh de qisey kenê, îlaweten domanan teşwîq bikerê ke domanî ziwanê dayîka xo de zî binusê (sey nimûneyî, domanî eşkenê hîkayeyanê di-ziwanîyan binusê û nê hîkayeyî bêrê neşrkerdiş). Malimî ganî pêroyê ceribnayîşê domanan yê ziwanî û kulturî qebul û testîq bikerê, û eşkenê yew atmosferê perwerdeyî bîyarê meydan ke tede teşebusê ke nasnameyê domanan tesdîq benê bikerê.”

Senî ke aseno, di-ziwanîye her hetan ra qabîlîyetê domanan aver bena. La ma nezanîye ra, hem ziwanê xo mirênenê hem zî qabîlîyetê domananê xo kêmî kenê.*

_______________

* Newepel, Rojnameyo kulturî yo 15 roje, Hûmare 36, Dîyarbekir 01-15 êlule 2012, r. 2