Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-48

“Nasnameyê komelkî” yena manaya pêroyîya taybetîyanê grûbêka komelkî; yanî ê xususîyetê ke komelêk komelanê bînan ra cîya kenê. Nasnameyê komelkî çarçewaya dîn û etnîkî de awan benê. Mesela, dînê îslamî eynî wext de yew “nasnameyê komelkî” yo. Gama ke ma vanê “omete” yanî zî “alemê îslamî”, eynî wext de ma behsê yew “nasnameyê komelkî” kenê. La mîyanê “omete” de gelêk nasnameyê qijekî estê. Mesela, mezhebê şafiî, henefî, malikî û henbelî, ancî şîîtî mîyanê “nasnameyê makro” yê omete de her yew, yew “nasnameyê mîkro” yê. Nînan ra qijêr yewna kategorî zî terîqetî estê, ancî terîqetan ra cêr cematî estê. Heme goreyê xo ra wayîrê xususîyetanê cîya-cîyayan ê.

Nê grûbî gama ke xo vera dînanê bînan, ma vajîm vera mesîhî, cihûd, êzîdî yan yaresanîyan de danê şinasnayîş, vanê ma musluman ê. La gama ke vera yewbînan de xo danê şinasnayîş, şîî vanê ma şîî yê, sunnî vanê ma ehlê sunet ê. Heta ehlê sunetî zî gama ke vera yewbînan de xo name kenê, mesela, şafiî vanê ma şafiî yê, henefî vanê ma henefî yê. Helbet mîyanê nê grûban de reqabet virazîyeno la mesela, caran nêameyo eşnawitiş ke şîî weriştê vato şîîtî dînêko musteqîl o.

Nasnameyê komelkî yo etnîkî zî hîna zaf ziwanî ser o dîyar beno. Yanî eke ziwano ke komelêk qisey kena, yew “ziwano musteqîl” bo, yan zî wina terîf bibo, yeno na mana ke o komel “miletêko musteqîl” o.

Seke Benedict Anderson vano, helbet zayîşê miletan dîyar nîyo û demeyê nasyonalîstîye de gelêk çîyê “xeyalî” îcad bibê zî netewebîyayîş bingehêkê “xeyalî” ser o awan nêbîyo. Fikrê “nasnameyê etnîkî” yo ke dewrê modernîte de aver şi, miletî homojenîze kerdî. Dewleta neteweyî waşt ke mîyanê sînoranê xo de yew ziwan qisey bibo, her çî de tekbîyayîş waşt. Seba ke komel asan îdare bibo heterojenîye ci rê asan yena. Coka zafê miletan badê ke dewleta xo ya neteweyî awan kerde, qismêko muhîm yê lehçeyanê xo mirênayî. La seba ke ma kurdî hetanî ewro nêbî wayîrê dewletêk, coka mîyanê ma kurdan de heme lehçe û dînê cîya-cîyayî bi hawayêko muşexes hetanî ewro ameyî.

Hetê ziwanî ra rengînîya kurdan zaf zêde ra ya. Sere de lehçeyê pîlî yê sey kirdkî (kirmanckî, zazakî, dimilkî), kirdaskî (kurmancî, badînî, şikakî), sorankî (mukrî), hewramkî (goranî, bacelanî, maçoyî, şabekî) û lurrkî (lekî, kelhurî, bextîyarî û feylî) estê. Ancî dîyalektê hîna qijekî yê sey erdelankî, îlamkî, şêxbizeynkî zî estê. Nê heme dîyalektî xo mîyan de zî homojen nîyê; dewe ra dewe, heta fek ra fek cîyayîyê muhîmî tey estê. Mesela, senî ke ferqê muhîmî mîyanê dimilkîya Sêwregi û zazakîya Paliyî de estê, eynî bi no qayde ferqê zaf muhîmî mîyanê sorankîya Mehabad, Silêmanîye û Hewlêrî de zî estê. Zafê înan yewbînan ra fehm zî nêkenê. Eke “fehmnêkerdiş” krîterê “ziwanê musteqîlî” bo, a game mîyanê kurdan ra da-vîst tene “miletê musteqîlî” vejîyenê.

Eke ma hetê karakterê ziwanîye ra biewnîn lehçeyan ra, sorankî û lurkî de nêrkî-makî û ergatîvîye çin a. Labelê kirdkî, kurmanckî û hewramkî de sey yewbînan nêrkî-makî û ergatîvîye esta. Herçiqas kurmanckî de tayê qaydeyî sivik bibê zî hetê karakterê ziwanîye ra kirdkî û kurmanckî sey yewbînan ê. La hetê formê çekuyan ra nîsbet bi kurmanckî, kirdkî û sorankî hîna vêşî tênizd ê.

Gama ke ma bala xo danê tarîx ra, hetanî nê da-vîst serranê peyênan hem grûbanê dînî hem grûbanê ziwanî yê kurdan, vera miletanê bînan de xo sey “kurd” û lehçeya xo zî sey “kurdkî” name kerdo. Mesela, caran yew kirdî vera miletanê bînan de nêvato ez zaza ya, ziwanê mi zî zazakî yo.

Yan zî yew kurmancî zere de vera yew kirdî de nêvato ez kurdî qisey kena ti zazakî qisey kenî. Ney! Vato, ez kurmancî qisey kena ti dimilî qisey kenî. Yanî vera yewbînan de xo bi nameyê xo yê komelkî dayo şinasnayîş la kesî nameyê “kurdî” tena nêkerdo malê xo. Yan zî zazayan kurmancan ra nêvato “kurd”. Mesela, mintiqaya Licê de ma xo ra vanê “kird”, lehçeya xo ra vanê “kirdî”, ma mintiqaya xo ra zî vanê “Kirdane”. Ma kurmancan ra vanê “kurmanc” la kurmancî ma ra vanê “dimbilî” û lehçeya ma ra zî vanê “dimilî”. Heta mintiqaya ma ra zî vanê “Dimbilya”. Yew qala kurmancanê ma yê Licê esta, seba ma vanê: “Dimbilî, bi darê va şindilî, seba nanê gilgilî.”

Çekuya “kirdasî” ma het esta, la neke seba kurmancan ma seba yew eşîra kirdan şuxulnenê. Da-des dew û mezrayê na eşîre estê. Ê zî xo mîyan de benê di leteyî: kirdasîyê memamî, kirdasîyê elerûtî. Çekuyê “zaza-zazakî” û “kirmanc-kirmanckî” yan “Kirmancîye” mintiqaya ma de çin ê. Eke nika “zaza-zazakî” kewta fekê ma, bajaran ra ameya.

Axir kurdî miletêko heterojen ê. “Kurd” nasnameyê etnîkî yo makro yê gelêk grûbanê komelkîyan o. “Kurdkî” zî nameyê nê heme dîyalektan o. “Kurdîstan” zî nameyê heme mintiqayan o. Yanî, Kirdane, Kirmancîye, Behdînan, Botan, Soran, Hewraman ûêb. mîyanê erdê Kurdîstanî de mintiqayê lokal ê.

Her grûba kurdan hem hetê ziwanî ra hem hetê dînî ra wayîrê tayê xususîyetanê orîjînalan a. Coka heqê her grûbe esto ke xususîyetanê xo, yanî “nasnameyê xo yê mîkroyî” bipawo, vera yewbînan de xo bi nameyê xo bido şinasnayîş. Labelê nê nasnameyê mîkroyî bi hawayêko mubalexe nêbenê nasnameyê makro yê miletêkê musteqîlî. Seba naye ne zemîn esto ne zî şertê xo musaît ê.

Mesela, mîyanê miletê kurdî de komelê ke muslumanîye ra, ê ke dînê êzdîtîye ra û ê ke dînê yaresanîye ra bawer kenê estê. Yanî hîrê dînî mîyanê miletê ma de estê. Nînan ra, seke mi cor de va, gelek nasnameyê mîkroyî mîyanê nasnameyê makroyî yê ometa îslamî de estê. Ma vajîm, seba ke ferqê muhîmî mîyanê şafiîtî û henefîtî de estê camîya girde ya Dîyarbekirî de, qismê şafiîyan û qismê henefîyan cêra cîya yê. Nimajê xutbeyî de her kes qismê xo de nimaj keno. La seba ke ferqî mîyan de estê, kes nêwerişto nê ferqî mubalexe nêkerdê û nêvato henefîtî yew dîno musteqîl o, şafiîtî îslamîyet o.*

_______________

* Newepel, Rojnameyo kulturî yo 15 roje, Hûmare 48, Dîyarbekir 01-15 adare 2013