Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-51

Edebîyatê ziwanêk çiqas xurt bo, çiqas averşîyaye bo qîymetê ê ziwanî zî hende zêde yo. Sey nimûneyî, prestîjê fariskî bingeyê xo edebîyat ra gêno. Şahnameyê Firdewsî (940-1020) ke 60 hezarî beytan ra yeno meydan, ancî eseranê Sadîyê Şîrazî (1193-1292), eseranê Hafizê Şîrazî (1317-1390) kerd ke fariskî bibo wayîrê prestîjêkê berzî. Sayeyê nê edebîyatê xurtî yê fariskî ra yo ke qiseykerdoxê fariskî hende pê îftîxar kenê. Miletanê bînan ra gelek edîban sirf seba ke edebîyatê fariskî bi ziwanê orîjînal biwanê fariskî musayê.

Edebîyat, mîyanê komelî de hafiza û zanayîşêko kolektîf ano meydan. Edebîyat keno ke milet, yanî qiseykerdoxê ê ziwanî bala xo bidê xo ser, xo bişinasnê, tarîxê xo bişinasnê, nasnameyê xo yê milî muşexes bikerê û eslê xo wa girêdaye bimanê.

Edebîyatê kilasîk yê kurdkî seserra heştine de bi hewramkî û lurkî dest pêkeno. Yanî tîya ra 1200 serrî verê cû bi kurdkîya hewramkî û lurkî edebîyat virazîyayo. Behlulê Mahî, Babe Raxê Hemzanî, Babe Xatemê Loristanî, Babe Serhengê Dewdanî, Babe Gerçekê Hewramî û Babe Tahirê Uryan (935-1010) destpêkê edebîyatê kilasîkî yê kurdan ê.

Edebîyatê kilasîk yê kurmanckî Elî Herîrî (1009-1077) ra dest pêkeno. Elî Herîrî yew şîîra xo de vano:

“Çavê li rojê bîne kom

Camê mey anî ji bo m’

Emir kir, lazim vexwom

Mestî ji min jarî dikin”

Letafet û zerafeto ke na şîîra Herîrî de yo, hetê krîteranê edebî ra tu şîîrêka başe yê miletanê bînan ra kemêr nîyo. Yanî tîya ra hezar serrî verê cû lehçeya kurmanckî bi edebîyatî aşna bîya; weşik, nazik û terbîye bîya.

Hetê fikrê neteweperwerîya kurdî ra zî edebîyatê kurmanckî rewna ra xo hesîyayo. Melayê Cizîrî (1566-1640) vano:

“Ger lu’lu’e mensûrî ji nezmê tu dixwazî

Wer şi’rê Melê bîn, te bi Şîrazî çi hacet?”

Tîya de, neke tena Cizîrî Şîrazî reyde reqabet keno, eynî wext de lehçeya kurmanckî fariskî reyde reqabet kena. Ancî Ehmedê Xanî (1651-1707), gama ke behsê sedemê nuştişê şaheserê xo “Mem û Zîne” keno vano:

“Da xelk nebêjitin ekrad

Bêmarîfet in, bêesl û binyad

Enwaê millet xwedankitêb in

Kurmanc tenê di bêhesêb in”

Yanî tîya ra 350 serrî verê cû kurdîya kurmancî de bi nezm, bi ziwanê şîîre, bi ziwanêko estetîk nê fikrê milî pêameyê û mîyanê kurdan ra vila bîyê.

Mîyanê lehçeyanê kurdkî de hetê edebîyatî ra dîyalekta tewr dewlemende kurmanckî ya. Hezar serrî ra ver dest pêkerdo hetanî ewro bi seyan şaîrê xurtî, edîbê namdarî yê kurmanckî vejîyayê. Dengbêjan û qesîdebêjan şaîranê kurmanckî ra feyz girewto; şîîrê înan biveng mîyanê şarî de vatê. Mesela, şîîrê Feqîyê Teyran (1590-1660) çar sey serrî ra vêşêr o ke mîyanê kurdan de vajîyenê. Meselaya “Zembîlfroş”î ke vanê dewrê Merwanîyan (959-1085) de Farqîn de qewimîyaya, o wext ra nat mîyanê şarî de hem bi hawayê qiseykerdişî hem zî sey muzîkî erbaneyî reyde ameya vatiş.

Şîîra kurmanckî de Cîgerxwîn (1903-1984) ruhê neteweperwerîya kurdî yo. Şîîra “Kîn e em?” de hem ruhê milî yê kurdan muşexes keno hem zî nê ruhî fîneno hereket.

Hetî edebîyatê klasîkî ra gama ke ma kirdkî û lehçeyanê bînan yê kurdan muqayese kenê, kirdkî çîyêk çin o. Eke ma zor bidin sînorê edebîyatî û mewlidan zî edebîyat ra bihesibnin, ma nusîyayîşê mewlidanê kirdkî û kurmanckî muqayese bikin zî ancî ferq nêkeno. Mesela, mîyanê nuştoxê Mewlîdê Kurmancî Mela Husênê Bateyî (1417-1491) û nuştoxê Mewlîdê Kirdî Ehmedê Xasî (1867-1951) de 450 serrî wext esto.

Ma hetê edebîyatê nesrî ra zî mîyanê kirdkî û kurmanckî de da-hewtay serrî ferq esto. Eke ma “Mem û Zîn”a Mela Mehmûdê Bayezîdî (1797-1867) ke 1856 de nusîyaya sey destpêkê hîkayeya kurmanckî nêhesibnin, ma hîkayeya Fuad Temoyî “Şewêş” ke 1913 de Rojî Kurd de weşanîyaya û hîkayeya Malmîsanijî “Engiştê Kejê” ke 1980 de Tîrêj de weşanîyaya esas bigîrin, mîyan de nêzdîyê 70 serrî wext esto.

Romanê tewr verên yê kurdan “Şivanê Kurmanca” 1935 de bi kurmanckî weşanîyayo. La romanê yewin yê kirdkî “Kilama Pepûgî” serra 2000î de weşanîya. Mîyan de 65 serrî wext esto. Hetê çendînîye ra zî ferq zaf o. Lehçeya kurmanckî de ewro bi seyan romanî estê la kirdkî de tena şeş hebî estê. Ê zî hetê krîteranê romanî ra bi hawayêko cidî problemin ê!

Hetê kovar û rojnameyan ra zî zaf wext esto. Hûmara verêne yê rojnameyê Kurdistanî bi kurmanckî 22 nîsane 1898 de weşanîya. Rojnameyê safî bi kirdkî Newepel 15 adare 2011 de dest bi weşanî kerd. Mîyan de 113 serrî zeman esto. Kovara Hawarî ke averşîyayîşê edebîyatê kurmanckî de cayêko zaf muhîm gêna, hûmara verêne 15 gulane 1932 de weşanîyaya. Kovara safî kirdkî Vate 1997 de weşanîya.

Axir ma kamcîn hetî ra bala xo bidin edebîyatê lehçeyanê kurdkî ser, kirdkî erey kewta. Sedemê xo çi yo? Mi gore yew cewabê xo esto. La nê ereykewtişî de zereyêk sucê kurmancan yan kurmanckî çin o.

Milet yan zî grûbê ke îqtîdar ra bêpar ê, û ziwanê înan wayîrê tu statuyêk nîyo, eşkenê ziwanê xo bi edebîyatî zinde bikerê, bikerê wayîrê prestîjî. Kirdkî nika bi edebîyatî wazena vera lehçeyanê kurdkî yê sey kurmanckî û sorankî de prestîjê xo berz bikero û mîyanê nasnameya milî ya kurdan de cayê xo muşexes bikero. Kirdkî, esas wazena vera asîmîlasyonê neteweya serdeste de xo ver bido.*

_______________

* Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 51, Dîyarbekir, Gulane 2013, r. 2