Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-58

Mîyanê ma kurdan de kulturê weyekerdiş û seydkerdişê zerencan zaf aver o. Senî kedî benê, senî weye benê, senî seyd benê... Folklorê ma de zî cayê zerencan zaf o. Mîyanê şarê ma de qalê zerencan tim bîyêne.

Dîyarbekir de, vera Cemî Kebîr de qewexaneyê seydvanan estbi, komela înan estbî. Gama ke seydvananê namdaran behsê seydî kerdêne, şarî bi heyranî goşdarî kerdêne. La nika seyd çin o.

Helbet mîyanê şarî de fehmê tebîetî, fehmê ekolojîyî sey verî nîyo. Êdî heq û huqûqê heywanan ra qisey beno. Her ca goştê kerganê haziran roşîyeno. La esas, nê da-vîst serranê peyênan de seba ke koyanê Kurdistanî de şer estbi, seydvanî nêeşkayî şirê seyd. Heto bîn ra dewî veşnîyayî, ameyî vengkerdiş. Demografyaya kurdan temamen ser û bin bîye. Coka sey zafê kulturê ma kulturê seydvanîye zî nêvîyart bi neslê neweyî û mîyan ra wedarîya.

Ez da-des serrî înşatan de xebitîyaya. Zafane ma şîyêne şaristananê dûrî de çend aşmî pêsero xebitîyayêne. Kar giran bi. Taşeronê ma bêwijdan bî. Ma serê sibayî saete şeş de weriştêne, lezûbez areyîya xo kerdêne. Areyî de çay, zeytunî û rûnê Sana bî. Saete hewt de ma dest bi kar kerdêne, bêke boya xo bidin hetanî saete duwês xebitîyayêne.

Îstîrehetê ma yê nêmroje saetêk bi. Werdê ma yê mîyanrojî belxul, tirşê fasulîyan yan tirşê kartolan bi. Saete yew de ma ancî dest pêkerdêne, hetanî saete şeş-hewtê şanî kutikane xebitîyayêne. Şamîya ma zî tim mişewşî bî. Mişewşîyêka bêrûne, bêaqîte. Heto bîn ra ne sîgortaya ma ne heq û huqûqê xebate…

Ma çend serrî mewsimê hamnanî de hetê Serhedî de; Mûş, Erdîşe, Tetwan û Melazgir de xebitîyayî. Zafê embazê ma seydvanî bî, zerencî weye kerdêne. Roja ke kêmanîyêk înşat de bibîyêne, embazanê ma şefeqêk rew rextê xo girêdayêne, qefesê zerencan û çifteyê xo girewtêne şîyêne seyd. Mi xo rê qawîşe de kitab wendêne.

Embazanê ma ra yewêko extîyar estbi. Nameyê ey Xal Emîn bi, dewa Licê Entax ra bi. Entax merkezê hukimdaranê Zirkîyan o. Zemanê dewleta Merwanîyan de Entax havînge bîyo. Kela Entaxî dewrê Selçuqîyan de reyke destê kurdan ra vejîyaya. Demeyê Usmanîyan de zî destê mîreyêkê kurdan ra kewta destê yewnayî, wina çend rey dest vurnayo. Mîreyanê Zirkîyan ra o tewr peyên Mîr Mehmed Beg bi. Merkezê Licê ra hukim kerdêne. Peynameyê tornanê ey nika “Atalay” o.

Zirkî eşîrêka zaf rewêne ya kurdan a. La zafê kitabanê tarîxî yê bi tirkî de, seba ke tirkî de herfa “q” çin a, çekuya “zirkî” û çekuya “ezraqî/zeraqî” benê têmîyan ra. Rasta xo tu eleqeyê “Zirkî”yan bi “Zeraqî/Ezraqî”yan çin o. Zirkî kurd ê, zaf rewna ra nê cayan de hukim kenê. Zeraqî eşîr nîyê, keyeyêkê şêxan o. Pîlê Zeraqîyan Mûsa wextê dewleta Merwanî ya kurdan de, zemanê Şêx Evdilqadirê Gêlanî de ameyo hetê Mêrdînî. Mekanê ey Sultan Şêxmus, nêzdîyê Mêrdînî de yo. Ma het tornanê ey ra Şêx Hesenê Zeraqî namdar o, mekanê ey dewa Mêrenî ya Hezro ya.

Ma agêrin Xal Emînî û zerencan ser. Ferqêko muhîm mîyanê zerencanê Xal Emînî û zerencanê seydwananê bînan de estbi. Xal Emînî zafê reyan zerencê xo veradayêne teber. Zerencê ey xo rê nat-wet çerayêne. Peynî de bi xo agêrayêne dekewtêne qefesê xo. La yê embazanê bînan wina nêbî. Eke zerencê înan qefes ra bivejîyayêne teber, linga înan girêdaye nêbîyêne, perrayêne şîyêne hey şîyêne. Xal Emînî vatêne, kedîkerdişê zerence sinetêko zaf muhîm o. Her kes heq ra nêno ke zerence tam kedî bikero.

Kedîkerdişê zerence ganî zereçale ra, hema ke hak de ya, uca ra dest pê bikero. Verê verkan, ganî seydvan yaban ra yew zereçale bivîno. Dima nêdar bo ke zerence key hakanê xo temam kena û ser o qip kewena. Marî ke qip kewte, 24 rojan de leyrçikî hak ra vejîyenê. Rojanê peyênan de ganî seydvan nêzdîyê zereçale de bipawo. Marîya qipe ke vêşanîye ra bêhal kewta, halînê xo caverdana, şina çerena. Leyrçikî zî vera-vera hakê xo qelişnenê û vejînê teber. Senî ke hak ra vejîyayî, hema ke çimê înan anêbîyê, ganî seydvan leyrçikan bigêro dekero pistanê xo. Verê heme çî, boya areqê însanî şina zincîya leyrçikan û kedîkerdiş dest pêkeno.

Seydvan çend rojî nê leyrçikan pistanê xo de weye keno. Verî, mêsan qefilneno, sere û baskanê mêse cirakeno, tena gowdeyê mêse pelixneno dekeno fekê leyrçikan. Roja diyine-hîrêyine ra pey êdî meliyan qefilneno, sere û baskan cirakeno, pîzeyê melî dekeno fekê înan. Eke bineyke perûşankî bîyî, êdî înan serbest veradano. Mavajîm gama ke seydvan paleyî keno, leyrekî zî derûdormeyê ey de xo rê çerenê. La caran seydvanî ra dûr nêkewenê. Ê seydvanî sey maya xo zanê, belkî sey xuliqnayoxê xo qebul kenê.

Zafê heywanan bi boya areqê însanî kedî benê. Çunke areq de zaf tewir kîmya esta. Çimê Yaqûb pêxamberî bîle bi areq weş bîyê. Yûsif pêxamber gomlekê xo Misir ra birayanê xo reyde şaweno welatê Kenanî. Yaqûb saweno çimanê xo ra, çimê ey benê weş.

Senî ke heywano kedîbîyaye hetanî mergê xo însanî wa girêdîyeno, însanî zî bi no qayde kedî benê û muqtedîran wa girêdîyenê. Ez behsê “perwerde”yî nêkena, ez bi zanayîş vana “kedî”. Û ez vana, senî ke kurdî kedîkerdişê zerencan de westa yê, îqtîdarê tirkan zî hende kedîkerdişê însanan de westa yo. Sîstemê “devşirme”yîye yê dewrê Usmanîyan sîstemê kedîkerdişê însanan o. No sîstem nika bi metodanê neweyan tetbîq beno. Tesîrê kedîkerdişê tirkan texmînan ra zaf zêdeyêr o.

Mîyanê ma kurdan de panzehîrê kedîbîyayîşî, fehmê kurdperwerîye yo; agêrayîşê bi ziwanê baw û kalan o; milîyetperwerî ya, wayîrvejîyayîşê nasnameyê neteweyî yo…*

____________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 58, Dîyarbekir, Kanûne 2013, r. 2