Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-61

Ez wina texmîn kena ke îslamîyet ra ver kurdê ma mensubê yew yan çend dînanê kanan bîyê. Qismêkê kurdan bi rizayê xo muslumantî qebul kerda la qismêk zî îslamîyet red kerdo, xo ver dayo. Kurdê ke hîna zaf hetê bakur û rojawanê Kurdistanî de bîyê, beno ke o wext qismêkê înan tebayê miletanê xirîstîyanan bîyê, coka înan bi rizayê xo muslumantî qebul kerda.

Nusret Aydin kitabê xo Diyarbekir ve Mirdasiler Tarihi de Strabo û Plutarcî ra neql keno ke qralê armenîyan “Tîgranê Pîlî (VÎ 140–55) Corduene [Kurduene: warê kurdan] ra gelêk merdimî ardê Tîgranokert [Silîvan] de bi ca kerdê.” O wext Muks ra cêr, hetê Hekarya û hîna wet ra “Kurduene” vajîyayne. Îhtîmalêko pîl nê kurdê kurmanc ê. Wexto ke artêşa îslamî serra 639 de panc aşmî dorê Dîyarbekirî muhasere kena, o mîyan de hêzêk şino Farqînî ser. Vanê, taîfeyêka teba û belengaze bişewe zere ra berê qelaya bajarî akena. Bajar keweno destê artêşa îslamî. Na taîfeya ke behs kenê, beno ke kurdê kurmancî bîyê.

Kurdê ke bi rizaya xo muslumantî qebul kenê, bi ameyîşê îslamîyetî rewşa înan başîye ser vurîyena. Kurdî benê hakim, na rey miletê xirîstîyanî yê sey armenî û asûrî benê teba. Xora romî (bîzansî) zî apey ancîyenê. Rewşa kurdanê muslumanan hende baş bena ke demeyêk badê pey çend dewletê kurdan ronîyenê. Mesela, dewleta Merwanîyan (983–1085), dewleta Şedadîyan (951–1174). Ancî mîrekîyê kurdan vejînê meydan. Camî û medresayî abenê, êdî mîyanê kurdan ra zî alimê namdarî vejînê.

Medresayan de perwerde bi kurdîya kurmanckî dîyeno. Edebîyatê kurmanckî uca ra vejîno meydan. Elî Herîrî (1009–1077) ra bigîrîn bi Melayê Cizîrî (1566–1640), Feqîyê Teyran (1590–1660) û Ehmedê Xanî (1651–1707) nînan ra çend edîbê namdar ê.

Edebîyatê sorankî zî medresa ra dest pêkeno. Babanzadeyan ra Îbrahîm Paşa 1783 de bajarê Silêmanîye awan keno. Medresaya ke uca ronîyena de perwerde bi lehçeya sorankî yo. Şaîrê tewr verên yê sorankî Nalî (1798–1878) na medresa de wend.

Helbet qismêko muhîm yê kurdanê kurmancan zî (mesela, êzidî) îslamîyet qebul nêkerdo la kirdan zî qebul nêkerdo. Artêşa îslamî serra 651 de bi şerê Qadisîye zorê artêşa sasanîyan berd. Mintiqaya Bexdadî ra bigîrê heta bi cêrê Gola Urmîye zaf teda ro kurdan zî kerde. La demeyêk badê, erebî îqtîdarî ser o kewtî pê. Kurdanê ma dijê emewîyan de paştîya ebasîyan girewte. Badê ke îqtîdarê emewîyan rijîya û hema ke îqtîdarê ebasîyan zî tam cayê xo nêgirewtbi, o beynate de kurdanê ke îslamîyet qebul nêkerdo dîn yan zî dînê xo yê verênî reorganîze kerdî. Ebasî reorganîzebîyayîşê dînanê kanan xo rê tehluke dî. Badê ke serra 750 de bajarê Bexdadî awan kerd, merkezê îdareyî berd uca û dest bi êrîş kerd. Mesela, artêşa ereban çend rey vera Babekî (795–838) de şikîya. No mîyan de Asyaya Mîyanêne ra tirkî sey lejyoner dayî ardiş. Axir peynî de Babek esîr gêrîya.

Îdareyê ebasîyan ra tesfîyekerdişê kurdanê bermekîyan ke sey muamayêk behs beno zî mi gore sedemê dînî ra yo.

Badê nê şikîyayîşan kurdanê ke îslamîyet qebul nêkerdo xo ancenê koyanê berzan. Mesela, mîyanê qebîleya ma de tim behs beno ke kalikê ma zemanê Harûnê Reşîdî (763–809) de hetê Bexda ra ameyê nê cayan. (Bexdad, o wext nameyê yew mintiqa yo.) Coka ez vana qey kirdî (kirmancî, dimilî, zazayî) tewr tay new sey serrî badê kurmancan Kurdistanê cêrî ra aqitîyayê ameyê vakurê Kurdistanî. Beno ke na çekuya “kirdas” zî ê wextî ra yena. Gama ke vakur de rastê înan ameyê, vato “nê kirdas ê”.

Kirdê ke acor ameyê, qismêk Cizîra Botanî ser o, qismêk zî corê Gola Wanî ra ameyê. Êyê ke cor ra yenê hîna zaf weverê royê Feratî de daristananê tarîyan yê Dêrsimî xo rê kenê ware. Êyê ke hetê Cizîre ra yenê zî koyanê naverê Feratî de ca danê xo. Êyê ke corê Feratî de ca bîyê, hetanî nika zî îslamîyet qebul nêkerdo. La êyê ke cêrê Feratî de yê, ameyîşê Pîr Mensûrî (wefat: 1021) ra bigîrê heta bi seserra vîstine qedeme bi qedeme bîyî musluman. Mesela, derûdormeyê Palî bi ameyîşê Şêx Elî (1777–1870) bîyî musluman. Qismêk şarê dormeyê Koyê Sipî nê nêzdîyan de, 1950-60yan de bi îrşadê Şêx Silhedînî tam bîyî musluman.

Bawerîya ke nika ci ra vanê “elewîtî” eslê xo de “yaresanî (Ehlê Heq)” ya. Yaresantî dînê şarê teberê bajaran o, yanî goreyê cuya dewan tenzîm bîyo. Beno ke sedemê xopawitişî yan zî tebîetê xo ra bo, hem yaresantî de hem êzdîyatî de vera çîyanê nuştekî û nuştişî de hertim yew şubhe estbîyo. Coka mîyanê kurdanê teberê îslamî de ma rastê dezgeyêkê perwerdeyî nêbenê. Mesela, mîyanê kurdanê elewîyan de wendiş û nuştiş zaf newe yo, dewrê komara Tirkîya de, badê terteleyê hîris û heştî bi tirkî dest pêkerd. Mîyanê kirdanê cêrê Feratî de zî herçiqas muslumanbîyayîşî reyde tayê cayan de medresayî abîyê yan zî vera-vera kirdan ra mela û alimî vejîyayê zî, no perwerde tim bi lehçeya kurmanckî bîyo. Çunke mîyanê kurdan de verên a perwerde hertim bi kurmanckî bîyo. No semed ra warê nuştekî de kirdkî (kirmanckî, zazakî, dimilkî) hende erey kewta, edebîyatê kirdkî wina erey mendo.  

Tarîxnasî, edebîyatê kurdkî seserra heştine ra, goranîyanê lurkî û hewramkî ra danê destpêkerdiş. Herçiqas nê goranî (bi tirkî: deyişler) badê arêdîyayê û nusîyayê zî eslê xo de eserê nuştekî nîyê, fekkî yê. Mîyanê hewramîyan û lurran de edebîyatê nuştekî hema newe-newe virazîyeno. *

____________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 61, Dîyarbekir, Adare 2014, r. 2