Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-62

 Munaqeşeyo ke derheqê “lehçe” û “ziwanî” de yan zî rasterast derheqê “zazakî” û “zazayan” de beno, zaf newe yo. Tarîx de ma rastê emareyê munaqeşe yan fikrêkê winasî nêbenê. Xora no munaqeşe delîlanê tarîxî ser o nêbeno. Ancî kulturî ser o, nasnameyî ser o, xohîskerdiş, xonamekerdiş û xotarîfkerdişê şarî ser o zî nêbeno. Tena kategorîzekerdişê ziwanî ser o beno.

Kategorîzekerdişê ziwanan zî tim hetê akademîsyen yan zî ziwannasanê ewropayijan ra bîyo. Bingeyê naye de zî tefekurê mîsyonerîye esto.

Seke yeno zanayîş, alemê xirîstîyanîye de mîsyonerîye edetêko zaf rewên o. Merkezê fealîyetanê mîsyonerîye de tadayîşê Încîlî bi heme ziwananê dinya esto. Wazenê Încîlî tercumeyê ziwananê bînan bikerê û Încîlî ser o xirîstîyanîye vila bikerê yan zî xirîstîyanîye sempatîk nîşan bidê. Hedefê xebata mîsyonerîye grûbê zeîf ê, eqalîyet ê.

Seba ke tercumekerdişê Încîlî merkezê xebata mîsyonerîye de yo, coka dezgeyê mîsyonerîye dîrekt bala xo danê ziwanan ser; ziwannasan û akademîsyenan reyde hemkarîye kenê. Mesela, Maurizio Garzoni (1734-1804) ke reya verêne gramerê kurmancî (Grammatica e Vocabolario della Lingua Kurda) nuşto, nê tewir merdiman ra yo.

Dezgeyê mîsyonerîye melumato ke danê arê, verên a sey data-bank (veri bankası) arşîv kenê. Mesela, dezgeyê sey Ethnologue Languages of the World, SIL (Summer Institute of Linguistics) û Joshua Project nînan ra çend heb ê. Têkilîya akademîsyenanê almanan ke zazakî ser o xebitênê bi nê dezgeyan zaf xurt a. Sey nimûneyî, xebata Eberhard Wernerî ke derheqê tercumekerdişê Încîlî bi ziwananê bînan û bitaybetî tercumekrdişê Încîlî bi zazakî de ya, keyepelê Ethnologue de mîyanê referansan de ya.

Çîyo balkêş, akademîsyenê ke dezgeyanê mîsyonerîye rê xebitîyenê, têkilîya înan û kesê ke vanê zazayî kurd nîyê, zaf germ a. Na têkilîye de her di hetî zî yewbînan weye kenê; kesê ke vanê zazayî kurd nîyê, seba ke tezanê xo rê bingeyêko akademîk virazê, yan zî fikrê xo bi fekê akademîsyenan bidê vatiş, xo resnenê înan. Akademîsyenî zî seba ke melumat bidê arê, hewceyîya înan bi merdimanê winasîyan esta.

Nê hetî ra nimûneyê Almanya zaf balkêş o! Mesela, Ludwing Paul, Jost Gippert, Eberhard Werner, Brigitte Werner û beno ke hema zaf kesan netîceyê na têkilîye de dest bi xebata zazakî kerda. Ancî C. M. Jacobson zî wina yo. No Jacobson kam o, çi kes o, tîtrê ey çi yo, nêno zanayîş. Heqîqeten merdimêko winasî esto yan çin o, eşkera nîyo. La derheqê zazakî de di kitabê ey estê. Nê kitabî badê pey Îstanbul de sey yew kitabî bi zazakî-tirkî weşanîyayo. Vanê, Încîl ra tayê qismî tercumeyê zazakî kerdê. Wikipedia de behs beno ke nê merdimî fîlmê Hz. Îsayî tercumeyê zazakî kerda, dublajkerdişê fîlmî de ca girewto. La o bi xo meydan de çin o!

Helbet heqê her kesî esto ke zazakî ser o bixebitîyo, binuso, fikrê xo çi beno wa bibo, eşkera vajo yan binuso. La ganî ma zî bala xo bidin ser ke bi kamcîn saîqî vano yan nuseno. Yê diyin, verê verkan gereka ma vate yan zî nuşteyê înan baş fehm bikin, analîz bikin, test bikin ke hela çiqas rast yan xelet o. Mesela, zafê xebatê ke hetê akademsîyenanê almanan ra benê şefaf nîyê. Sey nimûneyî, Jost Gippert destpêkê meqaleya xo de vano “Tayê embazê ke tîya amade yê, bîyî sebeb ke ez verê xo bidî nê ziwanî ser. Nêzdîyê serrêk o ke ma pîya gramerê nê ziwanî [zazakî] tetkîk kenê.” Nameyê nê embazan çi yo, kam ê, çi kes ê, dîyar nîyo. Madem xebata ey îlmî ya, qey nameyê hemkaranê ey nimite bo? Çi semed ra nameyê înan nêvano? Îlm de çîyo nimite çin o!

Meqaleyê ke ziwannasan û akademîsyenan derheqê zazakî de nuştê, tu hetêk ra zî tetkîk nêbîyê. Yanî test nêbîyo ke îdîayê înan çiqas rast yan xelet ê. Xora meqaleyanê înan de îdîa nêbeno ke zazakî ziwanêko xoser û zazayî zî kurd nîyê. Eksê naye, mesela, Ludwig Paul vano “Di varyantê ziwanêk hetê kulturî ra beno ke her yew sey lehçeyêk tarîf bibê, hetêk ra zî beno ke temamen sey ziwanêkê xoserî tarîf bibê.” Paul dewam keno vano, “Persa ‘ziwan’ û ‘lehçe’ tarîfkerdiş û taybetîyan ra girêdaye qismen keyfî ya.” Yanî yew tarîfo sabît û îlmî ke bi hawayêko qetî “ziwan” û “lehçe” cêra bikero, çin o.

Feraza, ma vajin ke îlm de terazî, mêzîn yan zî formulêk esto ke eşkeno “ziwan” û “lehçe” cêra abirno. A game, gereka tena çekuyan ser o ney, sîstem ra bigîrê heme xususîyetê ziwanî bêrê analîzkerdiş. Yanî seba ke bêro zanayîş zazakî û kurmancî di ziwanê xoserê cîya yê, yan zî di qolê ziwanêk ê, ganî bi hawayêko tekuz her hetan ra hem zazakî hem kurmancî komple bêro şinasnayîş. Verê verkan, ganî heme kelîmeyê zazakî û kurmancî bi heme versîyonanê xo qeyd bibê. Dima ganî sîstem û xususîyetê ziwanî yê zazakî û kurmancî cîya-cîya tam tesbît bibê. Û warê fonolojî, morfolojî, sentaks û leksikolojî ra; yanî hetê vengî ra, hetê kokê çekuyan ra, hetê gramerî ra, hetê şuxulîyayîşê ziwanî ra, hetê nêrkî, makî û zafhûmarîye ra, hetê oblîkîye ra, hetê ergatîvîye ra… xulasa çiqas xususîyetê ziwanî estê, heme hetan ra zazakî û kurmancî bêrê pêveronayîş. Neke tena zazakî û kurmancî, ganî zazakî bi heme lehçeyanê kurdkî bêro pêveronayîş. Tena bi pêveronayîşê çend çekuyanê îzoleyan ne ferqê cîyayî yê zazakî û kurmancî fehm benê, ne muşterekîya înan fehm bena, ne zî xoserîya ziwanbîyayîşê înan tesbît bena.

Mesrefê na hûmare Swîs ra birêz Uzcan Yilmazî da. Ma ey rê zaf sipas kenê.*

____________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 62, Dîyarbekir, Nîsane 2014, r. 2