Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-72

Hereketê Ziwanî yê Bengalî seba heqê ziwanê dayîke roja 21 sibate 1952 de vera îdareyê Pakistanî de numayîşêko gird kerd, nê numayîşî de gelêk kesî kişîyayî. O wext ra nat, her serre Bangladeş de na roja sey “Roja Hereketê Ziwanî” pîroz bena. Dima, UNESCOyî 17 teşrîna peyêne 1999 de na roje sey “Roja Ziwanê Dayîke” qebul kerd û qerar girewt ke hemeyê dinya de pîroz bibo. Reya verêne dinya de 21 sibate 2000 de pîroz bîye.

Meselaya ziwanî, yanî ziwanê dayîke, seba ma kurdan dereceyêko heyatî de muhîm a. Kam vano se wa vajo, mîyanê sînoranê dewleta tirkan de her di lehçeyê ma zî, yanî kurmancî û kirdkî pîya tehluke de yê. Esas, neke tena ez vana, her kes vano, bitaybetî vanê kirdkî tehluke de ya; nusenê, qelebalix kenê. La eslê xo de zaf zaf kêmî kesî seba ziwanî bi hawayêko samîmî xeyret kenê.

Bi munasebetê na roje, bitaybetî kurdê ma yê sîyasî vejyenê kuçe û kolanan, numayîş kenê, afîşan akenê ke ser o wina nuşto: “Ziwanê Ma Rûmetê Ma yo!” La merdimê ke no afîş akenê bîle, qiseykerdişê înan bi tirkî yo. Xora roja bîne her çî beno xo vîr ra. Cuya ma kurdan, bi no qayde, seraser cîhanê nakokîyan o!

Her dewe de, her keye de êdî televîzyon esto, belki se hebî kanalê aktuelî yê tirkan estê. Ancî her ca de mektebî abîyê. Êdî tutê kurdan pancserrîya xo de “ana sınfı” ra dest bi mekteb kenê. Cinî û kênayê ma yê ke musayê tirkî, ti se kenî bike, tenezul bi ziwanê xo nêkenê.

Hetanî tîya ra dades serrî verê cû zî zafê camîyanê dewan de melayê fexrî estbî. Bi zekatê dewijan bîyêne weye, eleqeyê înan û ziwanê tirkan çin bi. La dewlete werişte kadro da înan, pêro girewtî dekerdî binê sîwana polîtîkaya xo. Êdî heme camîyanê kurdan de bi tirkî îbadet beno.

Tirkan roja ke qerar dayo ke kurdan asîmîleyê tirkîtî bikerê, hema zî nê nîyetê xo muhafeze kenê. Polîtîkaya asîmîlasyonî bê ke mîsqalêk sist bibo eynen dewam kena.

Dewleta tirkan, destpêk ra heta bi çend serrî verê cû bi qedexekerdiş kurdkî çinê kerdêne. La dinya vurîyaye, êdî wazena bi nîşandayîş kurdkî çinê bikero. Yanî kurdkî serbest kerda la pratîk de seba ke bêqîymet bikero, pûç bikero, çi dest ra yeno texsîr nêkena. Na polîtîkaya xo de zaf zî mesafe girewto, “okyanûsê kurdkî zuwa kerdê, mendê dereyî!”

Dewlete tayê nuqtayan de serbestkerdişê kurdkî tam eleyhê kurdan de şuxulnena. Mesela, unîversîteya Çewlîgî û ya Dêrsimî de her di lehçeyê kurdan cêra aqitnayê, bitaybetî zazakî eleyhê kurdîtîye de şuxulnena. Xulasa dewleta tirkan, seba çinêkerdişê kurdkî çi dest ra yeno qet texsîr nêkena, polîtîkaya xo eynen dewam kena.

Rewşa dewlete wina ya, ma biewnîn xo ra. Kurdê ma, bitaybetî sîyasetkarê kurdan ke her çî de zanaye yê, heme çî zanê (!), derheqê kurdkî de rolê hîrê meymûnan kay kenê. Werrekna tena bi naye bimendêne. Mi gore sîyasetkarê kurdan meselaya ziwanî de paralelê polîtîkaya dewlete de fealîyet kenê. No senî beno? Mesela, sere de derheqê ziwanî de tu polîtîkaya sîyasetê kurdan çin a. Yanî hetê ziwanî ra bêsîyasetbîyayîş qebulkerdişê mergê ziwanî yo.

Yeno vîrê mi, çend serrî verê cû yew kongreya partîyêka kurdan de, keso ke sey serekê partî weçînîya, nameyê tayê muzîsyen û artîstê ke bi eslê xo kurd ê la temamen asîmîle bîyê û xizmetê hunerê tirkan kenê hûmaritî û va “Şima nêeşkenê wina xo rê temaşeyê helîyayîş û vîndîbîyayîşê ziwanê dayîka xo bikerê. Sewbîna rayîrê vindarnayîşê prosesê asîmîlasyonî çin o.” Yanî vatêne, kesê ke temamen asîmîle bîyê, wa ageyrê bi ziwanê dayîka xo hunermendîye bikerê. La merdimê ke nê çî vatêne, o bi xo zî asîmîle bîyo û hetanî ewro zî yew cumle bi ziwanê dayîka xo qisey nêkerdo.

Ez nêzana bi çi rîyî wina va! Dinya de mîyanê tu miletî de kes nêeşkeno hende asan nê çî vajo. La mîyanê miletêkê sey kurdan de zaf bi asanî wina vanê û înan rê çepikî zî cenîyenê.

Ê merdimanê asîmîlebîyayan ra yewî çend rojî badê pey yew kanalê televîzyonê tirkan de cewab da ci va “Meselaya ziwanî kongreyan de bi vengdayîşanê populîstan hel nêbena.” Mi gore, vateyê nê hunermendê asîmîlebîyayeyî hezaran qat vateyanê serekê sîyasetê kurdan ra hîna rast, hîna aqilane û samîmî bî.

Çendeyêk verê cû yewna keso namdar ke kurdan hetê sîyasetî ra dîzayn keno, derheqê ziwanê dayîke de va “Ma yew kampanya danê destpêkerdiş, wa esnafî lewheyanê xo, lokantayî menuyê xo bi kurdkî binusê.”

Seba kurdkîya ke mîyanê sînoranê Tirkîya de çinê bena reçeteyê sîyasetê kurdan no yo! Ma vajin ke, hunermendê asîmîlebîyayeyî goş bidê sîyasetê kurdan û bi kurdkî deyîran bikerê, ancî lokantayî menuyê xo, esnafî zî lewheyanê xo bi kurdkî binusê, gelo seba ciwînayîşê kurdkî yew havila xo bena? Kurdkî bi nê tedbîran xelisîyena?

Yew tuto hewtserre zî zano ke bi nê çîyan kurdkî mîsqalêk zî nêeşkena xo ver bido yan bixelisîyo. Baş o, nê serekê sîyasî yê kurdî qey nê çîyan vanê? Mi gore seba xapênayîşê şarî yo. Yanî seke derheqê kurdkî de endîşe de yê, seba ke xo wina nîşan bidê, nê çîyan vanê. La eslê xo de, bi zanayîş yan bi nezanî qet ferq nêkeno, pratîk de tam goreyê polîtîkaya dewlete têwgêrenê.

Nê serranê peyênan de, gama ke mektebî abenê, sîyasetê kurdan merdimanê xo yê şubeyanê sendîkaya Eğitim-Senî yê bajaranê kurdan kenê dewre. Ê zî veng danê miletî vanê, “Wa tutê şima hewteyêk mektebî boykot bikerê. Çunke ma perwerdeyê bi kurdkî wazenê.”

Ez bawer nîya ke hezar tutî ra yew cewab dano nê vengdayîşî û mektebî boykot keno. Ma ferz bikin ke hezar ra yew tut boykot keno. Wendekaro ke boykot bikero, mekteb de panc rojî çinê hesab beno. Xora yew serre de wendekaro ke des rojî mekteb ra bimano sinife de maneno. Eke boykot bikero, otomatîkmen nîmeyê heqê wendekarî dest ra şi! Ancî panc rojî mekteb ra bimano, goreyê hevalanê xo yê bînan keweno rewşêka dezavantajine, çunke gelêk dersan ra zî apey maneno. Qey boykot bikero?

Dewlete zî zana, hem zî zaf baş zana, tuto hewtserre ke mekteb waneno zî baş zano, endamê sendîka û sîyasetkarê kurdî zî mi ra zaf başêr zanê ke bi nê boykotê fisa dîkî heqê perwerdeyê bi kurdkî nêgêrîyeno. La ancî zî her serre newe ra eynî çî servîs kenê. Çapemenîya sîyasetê kurdan zî xebere virazena ke “Wendekaran mekteb boykot kerd, heqê perwerdeyê bi ziwanê dayîke wazenê.” Tew gidî tew! Wey birijîyo keyeyê waştişê şima yê perwerdeyê bi kurdkî. Şima waşt şarî zî da!

Hende roşinbîrê kurdan estê la çîyo xerîb, tu kes nêperseno nêvano, na çi golevîz a. Kes nêperseno, çunke heme tersnayê. Nê davîst-hîrisan serranê peyênan de kamî fekê xo akerd, eke goreyê hesabê înan ra nêbo, tavilî mîyan ra kerd vîndî. Nika zî gama ke kes vengê xo bikero, qewlê Edward Saîdî ra, qerdîyanê metnanê muqedesan beledîyeyan ra meaş gênê galim kenê, recim kenê.

Derheqê dersa weçînita ya kurdkî de zî helwêsta sîyasetê kurdan û terefdaran negatîf a. Xo rê kerdo destik, vanê, “Zaf qîymetê dersa weçînita çin o, ma perwerdeyê bi kurdkî wazenê, ma xo tenezulê çîyanê qijekan nêkenê.” Ancî, vanê, ma tenezulê lîsansê berzî yê kurdkî zî nêkenê.

Polîtîkaya cîyakarîye ya unîversîteya Çewlîgî û ya Dêrsimî rê bêveng mendî la gala Unîversîteya Artuklu kerd, hezar nalet ro ci varna. Kesê ke şî Artuklu de lîsanso berz kerd, heme “xayîn” îlan kerdî. Xort û keynayê ke dezgeyanê înan de xebitîyayne tavilî kar ra vetî. Gelêk merdimî tehdît kerdî. La emser, bê ke yew îzehet bidê, înan bi xo da piro şî Unîversîteya Artuklu de seba lîsansê berzî qeydê xo viraşt. Ne sîr werd ne boye fek ra ameye! Ez ke zana merdim hende bêîstîqrar, hende nanê serê tewqe, hendê pelê kelmayêre nêbeno!

Helalê hazir tu mekanîzmaya ke ciwînayîşê kurdkî garantî bikero destê kurdan de çin a. Gelo mumkin o ke nêzdîyan ra yew mekanîzma ronîyo. Na zî meçhul a. Ma vajin se, Ancax Homa halê ma virazo!

“Roja Ziwanê Dayîke” zî, merdimanê ke meselaya ziwanî de dirîtîye kenê rê ney, êyê ke heqîqeten wayîrîya ziwanê xo kenê, wa înan rê bimbarek bo…*

____________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 72, Dîyarbekir, Sibate 2015, r. 1