Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-74

Ma kurdan mîyan de 'rexne' zaf kêmî yo; tena warê edebî de ney, hema vajîn ke heme waran de wina yo. Mi gore di sedemê naye yan zî di faktorî estê. O verên, tehemulê ma rexneyî rê çin o, kesê ke rexne bikerê sey 'dişmen' îlan benê. Heto bîn zî no yo ke, ma nêzanê 'rexne' çi yo.

Cayo ke rexne tede çin bo dînamîzmê averşîyayîşî zî nêbeno. Rexne tena tenkît nîyo, eslê xo de hîna zaf krîtîkkerdiş û erjnayîş o. Wezîfeyê rexnekerdoxî zî o nîyo ke tena pesnê yew eserî bido yan zî xirab bikero. Rexnekerdox çarçewa û hedefê xo dîyar keno, delîlanê xo yê sabîtan mojneno û peynî de hukmê xo dano. Bê delîl rexne nêbeno.

Bitaybetî rexneyê edebî de çîyo tewr muhîm, ganî merdim çarçewaya metnî de bimano. Yê diyin, gama ke rexnekerdox derheqê argumantêk de hukim dano, yanî verî ke vajo xelet yan raşt o, bi nimûneyê ke metn ra bi hawayêko orîjînal neql kerdê gereka goreyê peymêkê objektîfî xeletî yan zî rastîya înan nîşan bido. Rexnekerdox ganî hissî têwnêgeyro û nêvajo nuştoxê nê metnî dişmen yan dostê min o. Xebata rexneyî ganî goreyê krîteranê îlmî ra 'objektîf' û 'wijdanî' bo.

Mi bi xo hetanî ewro gelêk eserî yan zî bîyenî manaya krîtîkkerdişî de rexne kerdê. Beno ke ma kirdan mîyan de o ke tewr zêde rexne keno ez a. La mi tim dîqet kerdo ke çarçewaya metnî yan zî bîyene de bimanî. Ancî eke yew faydeyo zaf cidî yê rexneyî miletê ma rê bibo û vernî ro xeletîyanê girdan bigîro, mi kerdo. Yanî eke îhtîyacêko zerûrî hasil bîyo, mi rexne kerdo. Rexnekerdiş de endîşeyê mi temamen 'îlmî' û 'wijdanî' yo.

Seba ke meramê mi fehm bibo, ez wazena yew nimûneyê sabîtî ser o qisey bikerî. Hîvda Îletîşîm 2008 de Îstanbul de bi nameyê "Mewlîd" kitabê Ehmedê Xasî weşana. Gama ke kitab newe çap ra vejîya û pîyase de vila bi, edîtorê eserî melumat da çapemenîye û va "Ma destnuşteyê orîjînal yê Xasî peyda kerdo, no metno orîjînal yê Mewlidê Kirdî yo ke ma weşanayo". Badê, kitab kewt mi dest. Rast bi ke înan destnuşteyêk û transkrîbeyê ey hem bi alfabeya erebkî hem bi latînkî weşanabi.

Nuşteyê destpêkê kitabî de derheqê Xasî de gelêk çî qisey benê la çime nîşan nêdîyeno. Hetê îlmî ra, eke çime çin bo, hukmê vatişî zî çin o. Çîyêna ke bala mi ant, kaxido ke vanê destnuşteyê orîjînal yê Xasî yo, kaxido sipî yo kalîteyin ke bi tirkî ci ra vanê "kareli matematik defterî" yo. Kitabê Xasî 1899 de çap bîyo, no tewirê kaxidî o wext çin bi. Loma hema ewnîyayîşo verên de mi fehm kerd ke xeletîyêka cidî meydan de ya.

Dima, mi bala xo da teferuatanê muhtewaya metnî ser, mi dî ke hezar ra vêşêr xeletîyê zaf cidî tede estê. Mi nê xeletî yew bi yew îşaret kerdî. Helbet wijdanê mi qebul nêkerd ke o metn bi a îdîaya xelete û bi hende xeletîyan vila bibo, meşte-bîro sey çime nîşan bidîyo û bibo sedemê xeletîyanê hîna girdan. Temamen bi nê fikrîyat û hesasîyetî mi bi sernameyê "Xerepnayîşê Mewlûdê Xasî" yew rexne nuşt û weşana.

Rexne de helbet uslûb zî muhîm o. La rexne bi ziwanê 'heyran-qurban'î nêbeno, xulqê rexneyî tebîetê xo ra tehl o. Rexnekerdiş teşwîqkerdiş yan şikitişê hewesê nuştoxan nîyo, girewtişê vernîya xeletîyan o. Rexnekerdiş bi siparîş nêbeno, bi keyfê mi wazeno zî nêbeno. Ma vajin ke nuştoxêk, senî ke bi hisîyatêko tebîî derheqê Xasî û kitabê ey de nuşte nuseno, analîz keno û weşaneno, rexnekerdox zî bi eynî hisîyatê tebîî yew metno ke weşanîyayo û rayapêroyî rê deklere bîyo, rexne keno. Hetta ke, derheqê Xasî û kitabê ey de nuştiş mecburî nîyo la nuştişê derheqê xeletîyan de mecburî yo. Yanî yew xeletîya cidî ke zerar dana lîteraturê ma, zerar dana cîhanê ma yê fikrî, edebî, hunerî meydan de ya. Bi hawayêk bala rexnekerdoxî şîya ser, wijdanen narehetîyêk virazîyaya, netîce de goreyê krîteranê îlmî ra rexne bîyo. Rexne de xeletîyêk bibo, helbet heqê her kesî esto, çarçewaya metnî de û bi 'metodê îlmî', bi argumantanê sabîtan metnê rexneyî zî rexne bikero.

Nika ez xo dima ewnîyena, zaf baş bîyo ke tîya ra hewt serrî verê cû mi o metn rexne kerdo û nuşteyê xo weşanayo. Çunke nika zaf kesan dest pêkerdo Xasî û kitabê ey ser o nusenê û metnê ke Hîvda weşanayo sey çime mojnenê û benê sedemê xeletîyanê hîna girdan. Seba ke xeletî wina rêzilkî dewam kenê, bi endîşeyê 'îlmî' û helbet 'wijdanî' ez nuşteyanê neweyan zî rexne kena. Eke sewbîna xeletîyê cidî bikewê verê çimê mi, ez bieşkî ez do înan zî rexne bikerî. Bi hawayêko nuştekî îfadekerdişê fikrî, bi krîteranê îlmî rexnekerdişê eseran xirabî nîya, çîyo xirab 'dedîkodu' û 'dişmenî' ya.*

____________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 74, Dîyarbekir, Nîsane 2015, r. 2