Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-77

Tayê nuşte û meqaleyê ke derheqê edebîyatê kurdkî de weşanîyenê, fîlmê "Selvi Boylum Al Yazmalım" anê mi vîr. Rejîsor Atıf Yılmazî no fîlm romanêkê edîbê namdar yê qirgizan Cengiz Aytmatovî ver viraşto. Fîlm de, şoferê kamyone Îlyas Îstanbul ra yeno dewa Asya. O û Asya zerrî fînenê yewbînan, remenê şinê Îstanbul. Zewicîyenê, yew tutê înan beno. La Îlyas Asya û pitikê înan o ke newe ameyo dinya waro verdano. Asyaya xerîbe wina bêwayîr û bêçare kewena rayîr û dirban ser. Rastê camêrdêkê bi nameyê Cemşîdî yena. Cemşîd Asya û pitikê aye Semedî rê wayîrîye keno, înan hewêneno. Peynî de bi waştişê zerrîya xo zewijîyenê. Cemşîd, seke tutê ey bo, wina bi şefqet û heskerdiş lajê Îlyasî Semedî rê babîtîye keno. Cemşîd merdimêko kedkar, biwijdan û şithelal o; babî û mêrdeyêko îdeal o.

Dem û dewran vîyareno, rojêk Îlyas vejyeno yeno, beno meymanê Asya û Cemşîdî. Axir têkilîya înan yena o derece ke Asya mecbûr manena mîyanê "babîyê bîyolojîk" û "babîyê kede" yê Semedî de yew tercîh bikero. Asya mîyanê teflûdumanê hîsanê eşqî û wijdanê xo de manena. Peynî de yew qeraro rast, wijdanî û exlaqî dana. Vana "Heskerdiş emeg o" û Cemşîdî qebul kena. Îlyas şino. Edalet tecelî keno; heyat vaya xo ra herikîyeno.

Cigêrayoxê tarîxê edebîyatê kurdkî zî tena bala xo danê tarîxê nuştişê eserî ser û goreyê kronoljî ra averşîyayîşê edebîyatî ma rê îzeh kenê. Bi no qayde kesê ke edebîyatî rê xizmet kerdo, benê qurbanê kronolojî. Mesela, gama ke behsê tarîxê hîkayenuştoxîya kurmanckî beno, vanê hîkayeya tewr verêne Mela Mehmûdê Beyazîdî (1797-1867) nuşta. Mela Mehmûd bi xo edîb nîyo, nuştox zî nîyo, tena wende yo. La îlmê modernî ra, edebîyatê nuştekî ra bêxeber o. Coka hîkayeya "Mem û Zîne" ke nuşta, pêardişêko (kurgu) newe nîyo.

Konsolosê Rûsya yê Erziromî A. Jaba (1803-1894) gama ke wazeno derheqê kurdan de melumat bido arê, rastê Mela Mehmûdî yeno. Tayê mesref keno û sey gelêk eseranê bînan na hîkayeya namdare bi hawayê nesrî bi ey dano nuştiş. Yanî seke Ferhad Pîrbal zî vano, rolê Mela Mehmûdî "tercumekerdiş" û "amadekerdişê kitaban de ardimkerdiş" o. Herçiqas "Mem û Zîn"a Mela Mehmûdî belkî destpêkê nesrê kurmanckî bo, la destpêkê hîkayeya moderne ya kurdkî nîya.

Tayê cigêrayoxê bînî zî vanê, hîkayeya tewr verêne ya kurdkî (kurmanckî) "Çîrok"a Fûad Temoyî ya ke 1913 de kovara Rojî Kurd de weşanîyaya. Cigêrayoxê edebîyatê kurdkî bitaybetî gama ke behsê averşîyayîşê hîkayeya moderne ya kurmanckî kenê, nameyê kovara Hawar, rojnameyê Riya Teze, kovara Gelawêj, kovara Tîrêj, kovara Nûdem, kovara Rewşen rêz kenê. Ê ke tena behsê edebîyatê kirdkî (zazakî) kenê zî behsê kovaranê sey Tîrêj, Vate û Şewçila kenê. Heqê înan esto bikerê. Wa bikerê. La gama ke tena tîra kronolojî ra ewnîyenê, seke vajê "babîyê Semedî Îlyas o" û keda Cemşîdî vîndî bikerê.

Tarîxnusê edebîyatî wazenî wa hîkayeya kurdkî Mela Mehmûdî ra wazenî wa Fûad Temoyî ra bidê destpêkerdiş, mi gore, ronayox û şekildayoxê hîkayeya moderne ya kurmanckî Nûredîn Zaza yo. Firat Cewerî antolojîyê hîkayeyan ke amade kerdo de kronolojîyê hîkayenuştoxan de nameyê Nûredîn Zazayî badê Mela Mehmûdê Beyazîdî, Fûad Temo, Celadet Alî Bedirxan, Kamran Bedirxan, Qedrî Can û Osman Sebrî de zikr keno. Yanî kronolojî de keso hewtin o.

Helbet keda zaf kesanê sey Rojen Barnas, Firat Cewerî, Hesenê Metê û gelêkê bînan averşîyayîşê hîkayeya moderne ya kurmanckî de esta, hîkayeya kurmanckî bi qelema zaf kesan sey kuleya Babîlî tebeqe bi tebeqe bîye berze û resaye halê xo yê ewroyî. La hemîne ra ver, hîkayeya kurmanckî bi qelema Nûredîn Zazayî muşexes bîye, resaye formê modernî. Û nê averşîyayîşî de ne rolê Mela Mehmûdî ne zî yê Fûad Temoyî tey esto. Eke cigêrayoxê edebîyatê kurdkî behsê na rastîye nêkerê, merdim eşkeno vajo ke nuşteyê înan de melumat esto la "wijdan" çin o! Çunke gama ke Nûredîn Zazayî hîkayeyê modernî nuştî, belkî heta ke şi rehmet zî, xebera ey hîkayeya Mela Mehmûdî yan zî Fûad Temoyî ra çin bî. Yanî Nûredîn Zaza bi ê hîkayeyan weye nêbîyo, mîrasê înan ra nêwerdo.  

Na rewşe seba hîkayenuştoxîya kirdkî zî eynî ya. Rast a ke hîkayeya tewr verêne ya kirdkî hetê Malmîsanijî ra 1979 de nusîyaya û kovara Tîrêj de weşanîyaya. La hîkayenuştoxanê kirdkî ke peynîya serranê 1990an de, destpêkê serranê 2000an de, bitaybetî înanê ke welat ra nuşt û bi hawayêko berdewam (sürekli) hîkayeya moderne ya kirdkî aver berde, o wext nînan ra xebera kesî ne kovara Tîrêj ra ne zî na hîkaye ra estbî. Yanî sey kurmancan helqaya rêzila hîkayenuştoxîya ma zî hîkayeya tewr verêne ra beste nîya. Coka hetê kronolojî ra cayê hîkayeya Malmîsanijî edebîyatê ma de esto la hetê "ronayoxîye" ra yew rol yan fonksîyonê xo çin o. Çunke na hîkaye seba hîkayenuştoxanê xo ra dima caran nêbîye model.

Ez edebîyatê kirdkî bidîqet teqîb kena, îstatîtîkan virazena, weşanena. Kam çi nuseno, heta ke mi ra yeno ez wanena. Nê dades serranê peyênan de mi derheqê edebîyatê kirdkî de gelêk meqaleyî nuştî, kovaran de dayî weşnayîş. Nê meqale, îstatîstîk û lîsteyî keyepelê Zazakî.Netî de sey dîjîtal zî estê. Kam ke biwazo eşkeno yew deqa de bireso ci, biwano yan kopya bikero, ci ra îstîfade bikero. Û gelêk kesî qet texsîr nêkenê goreyê keyfê zerrîya xo ya bele, goreyê wijdanê xo ci ra îstîfade kenê zî! Labelê zaf zêde ra yan binê tesîrê nê meqaleyan de manenê yan zî nêeşkenê sewbîna çîyêk binusê, coka nê meqaleyan tekrar kenê. Derheqê hîkayeyan de zî derheqê edebîyatê modern yê kirdkî de zî rewşe wina ya. Yanî seke sewbîna çîyêk çin o binusê yan vajê, kam ke yew meqale nuseno yan zî xo sey pisporê edebîyatê kirdkî vîneno, îstatîstîk û melumatê ke mi tespît kerdê, bê ke çime nîşan bido, nînan tekrar keno, yewna çîyo newe nêvano.*

____________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 77, Dîyarbekir, Temuze 2015, r. 2