Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-79

Mi nameyê kitabê Ksenophonî (ÎV: 430-355) Anabasis rewna eşnawitbi, tayê kitab û meqaleyê ke mi wendê de nameyê înan vîyartêne, la wendişê ey hema nê rojan bi qismet. Kitabo ke mi wend, Tanju Gökçölü açarnayo, 1974 de weşanîyayo.

Kyroso (Xuroş) birayê şahê persan Artakserkes-II'yî hîna zaf mintiqaya Ege ra leşkeran arêdano, artêşe nano pêra û bi nîyetê ke birayê xwu text ra biyaro war û cayê ey de ronişo, ver bi Mezopotamyaya cêrine keweno rayîr. Mîyanê artêşa ey de des hezarî ra vêşêr yunanî zî estê. Mîyanê yunanan de telebeyê Sokratesî Ksenophono atînayij zî esto. Nîyetê Ksenophonî hîna zaf no yo ke welatan ra bigeyro û yew kitab binuso. Na raywanîya ke Îsayî ra ver serranê 400-401 de pancês aşmî dewam kena de rojane tim notan gêno û kitabê xwu Anabasisî nuseno.

Kyros yew qumandano ciwan, cesur û adil o. Mîyanê şarî û eskeran de xwu dano heskerdiş, çi heyf, gama ke artêşa ey û artêşa şahî danê pêro, şanso xirab, şer de kişîyeno. La leşkerê artêşa yunanan ser kewenê. Badê kişîyayîşê Kyrosî wazenê ageyrê welatê xwu Yunanîstan. Labelê mabeynê royanê Dîcle û Feratî de, welatêko xerîb de asê manenê.

Wexto ke ameyê, derûdorê Îzmîrî ra, Konya, Adena, Antakya ser o vîyartê Sûrîye, uca royê Feratî ra vîyartê hetê rojhelatî û ver û verê royî ro acêr şîyê Babîl. La badê şerî, royê Feratî ke vîyer nêdano û tersê êrîşê artêşa şahî ra êdî nêeşkayê eynî rayîr ra ageyrê, coka verê xwu dayo bakur, acor ameyê. Koyanê Kurdistanî ro, rojawanê Gola Wanî ro, acor, hetê Serhedî ser şinê resenê Trabzon. Uca ra qismêk bi gemîyan qismêk zî peyatî qeraxê deryayê Sîyayî teqîb kenê, şinê Îstanbul ra vîyarenê hetê Trakya. Uca ra zî ageyrenê, boxazê Çenaqele ro acêr yenê resenê welatê xwu.

Rayîrê ageyrayîşî heme bi pêrodayîş vîyareno; kamcîn welat ra vîyarenê, şarê ucayî terseno ke artêşa yunanan zerar bido welatê înan coka tim înan de danê pêro. Bi no qayde raywanîya înan zaf meşaqetin vîyarena.

Anabasis hewt kitabanê qijekan ra yeno meydan, her kitab zî xwu mîyan de qisim bi qisim cîya beno. Sernuşteyê her qismî goreyê bîyenanê ke do qisey bibê ameyo namekerdiş. Û destpêkê her kitabî de xulasayêka kilmeke ya hetanî ê qismî esta.

Ksenophon kitabê hîrêyin de behsê "kardukh"an keno. Zafê tarîxnasan vanê mileto ke Ksenophon înan ra vano "kardukh"î, kurd ê. Vano "… nê şarî koyan de meskûn ê, zaf şerkar ê, û girêdayeyê şahî nîyê. Heta ke vanê, verê cû şahî 120 hezarî leşkeran ra yew artêşe naya piro, şirawita welatê înan ser, la tek yew kes ci ra apey nêameyo. Ancî zî kardukhî satrapo ke deştan îdare keno reyde aşt ê; mîyanê her di welatan de têkilî esta." (r. 111)

Helbet kitab de bi no qayde hetê tarîxî ra, hetê îlmê leşkerî ra, ancî derheqê miletanê ê wextî de melumatê zaf muhîmî estê. La çîyo tewr muhîm ke bala mi ant, nuştoxîya Ksenophonî ya. Tîya ra 2400 serrî verê cû, dewrê antîkî de, bi ziwanêko zaf fesîh, zelal, sade û heriknaye nuşto. Destpêk ra hetanî peynî her çî wina bidetay teswîr kerdo ke merdim xwu ê wextî de, seferê înan de hîs keno. La ganî merdim naye zî teqdîr bikero ke zaf rindek tercume bîyo.

Yewna çîyo muhîm ke Anabasis de bala mi ant, hîsîyatê mîlî yo. Artêşa yunanan de dades hezarî leşkerî, xizmetkarî, cinî û esîrî estê. Babîl ra danê piro, koyan ra, hende welatan ser de, mîyanê zaf miletan ra vîyarenê la yewîya xwu ra, hîsîyat û xurûrê xwu yê mîlî ra nêvîyarenê. Bi dîsplînêko muazem hereket kenê, hetanî Pontos û uca ra zî bi mintiqaya Ege pîya şinê. Cenazeyanê xo waro nêverdanê, bi merasîm defin kenê. Eke niqikêk zî nefes tey bibo, ancî birîndaranê xwu gênê we benê.

Gama ke artêşa yunanan wazena ageyro welatê xwu, tabî artêşa persan zî cesaret nêkena rasterast înan dir şer bikero coka her di hetî xwu mîyan de peymane nanê ro û sond wanenê ke eleqeyê yewbînan nêkerê, derûdor texrîb nêkerê. La qumandanê artêşa persan Tissaphernes bi feknermî û dostanî seba werdê xatirwaştişî generalan û qumandaranê artêşa yunanan wesêneno xeyma xwu û bi bêbextîye înan dano kiştiş. Badê ke artêşa yunanan bi no qayde bêsere manena, leşkerî xwu mîyan de şêwirîyenê, peynî de Ksenophon, Khirisophos û Kleanorî sey qumandaran tesbît kenê û rayîrê xwu ra dewam kenê.

Eynî bi no qayde bêbextîya farsan çend rey bi ma kurdan zî bîya. Mesela, qismê pancin yê Şerefnameyî de Şerefxan behs keno. Gama ke hukimdar û mîreyê kurdan şinê zîyaretîya Şah Îsmaîlî, şinê Tebrîz, Şah Îsmaîl hemîne meymanî de bi bêbextîye dano tepîştiş. Înan ra tena Xelîl bîn Melîk Silêman sax feletîyeno. (Şerefname, r. 201)

Dewleta farsan 1928 de efû vejena, xebere şawena Simko Axayê Şikakî rê, soz dana ci û wazena tey werê bêro. Simko û peyayê xo 1930 de bi suwarî şinê Tebrîz, hukmatê farsan bi merasîmê resmî înan qebul keno. La meymanî de bi bêbextîye Simkoyî û lajê ci Xusrewî kişenê, cesedê înan benê Urmîye de dar de kenê.

Farsan eynî bi nê metodê bêbextîye, roja 13 temuze 1989 de Wîyana de serekê kurdan Dr. Ebdurehman Qasimlo û hevalê ey werdî ser o qetil kerdî. Ancî Dr. Sadiq Şerefkendî û hîrê hevalê ey zî roja 17 êlule 1992 de Berlîn de bi eynî bêbextîye şehîd kerdî.

Mi gama ke Anabasis wend, mi bawer kerd ke no xuyê farsan tarîx ra wina dewam kerdo. Yew qala verênanê ma esta, vanê "Damare vîndî nêbena!"*  

____________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 79, Dîyarbekir, Êlule 2015, r. 2