Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-80

Azerbaycan de, derheqê munaqeşeyê Babek (795-838) tirk o yan ney de, rojnameger Keramet Büyükçölî nuştox-şaîr Güntay Gençalpî dir yew roportaj kerdibi û keyepelê Axar.az de weşanabi. Mi zî tirkîya azerî ra tada tirkîya Anadolî ser û keyepelê Zazaki.Net de weşana (24 çele 2015).

Güntay Gençalp vano Babek tirk nîyo û wina dewam keno: "Ez mentiqê tewr muhîm yê tirk nêbîyayîşê Babekî beyan bikerî. Tirkan caran xwu yew qel'e de, mekanêko teng de asê nêkerdo, dewlete ronênaya û mucadele nêkerdo. Formulê dewletbîyayîş û şeklê şerkarîya tirkan futûhat (yayılmacılık) o. No metodê şerî, seba ronayişê împaratorîyanê girdan mexsûsê tirkan bîyo. Tarîxê tirkan de, xwu yew qel'e de asê bike û bikewe mudafea çin o, tirkan daîma metodo hucûmkar weçînayo. Xwu qel'e de setirnayîş neke hucûmî mudafea nîşan dano."

Heqîqeten tirkî wina yê, metodê înanê dewletbîyayîşî tim îstîlakerdiş o. Metodê şerkarîya înan zî êrîş o. Bi muqayesekerdiş ma xuyê karakterîstîk yê kurdan zî musenê. Kurdî eke bieşkê, tena xwu muhafeze kenê.

Babek, tesîrê muslumantîya sunnî ra mîyanê ma kurdan de zêde nêno zanayîş la mîyanê farisan û azerîyanê şîîyan de zaf namdar o. Çunkî şîî sunnîyan ra hes nêkenê, Babekî zî vera îqtîdarê sunnîyan mucadele kerdo. La ez vana qey hedîseyê ke wextê Babekî de qewimîyayê esas tesîrêko muhîm tarîxê ma ser o kerdo.

Babek  mensûbê bawerîya Mazdegîtîye yo, serekê Hereketê Xurremîyan o.  Milîyetê ey tam nêzanîyo zî dînê ey bellî yo. Ez wina bawer kena, îslamîyet ra ver dînê qismêkê muhîm yê kurdan Mazdegîtî ya. Mazdegîtî yew mezhebo şorişgêr yê Zerdeştîye yo; tam goreyê karakterê kurdan o. Mazdegîtîye badê mergê Mazdekî (serre 528), bi nameyê Xurremîye dewam kerdo. Bawerîya Yarsanî (Raya Heqî) bingeyê nê dînî ser o ronîyaya. Na bawerî mîyanê farsan de çin a. M. Riza Hemzehî xebata xwu ya derheqê Yarsanîye de îşaret keno, yew tirkê ke mîyanê kurdan de bi leqemê 'Torkê Serborîde' namdar bîyo, întîsabê bawerîya Yarsanîye kerdo, dima kurdkî ra goranî (deyiş) tercumeyê tirkî kerdê û bi no qayde Yarsanîye mîyanê tirkanê selçûqîyan de vila bîya. Yanî çimeyê Elewîtîya tirkan Yarsanîya kurdan a, dima mutesewifanê sey Bektaşê Welî rengê tirkîtîye û motîfê îslamî daxilê na bawerîya kerdê, nameyê "Elewîtî" nîyayo pira û sey yew bawerîya mîyanê îslamî de şinasîyaya.

Xurremtî qaso ke yew mezhebê dînî yo hende zî hereketêko sîyasî yo. Xurremîyan (muxemmîre; beyraqsûrî; qizilbaş) serektîya Babekî de serranê 816-838 de tam 22 serrî vera îstîlaya ereban şer kerd. Ebasîyan tersanê Babekî ver Bîzansîyan dir peymana aştî îmza kerde ke bi heme quwetê xwu êrîşê nê hereketî bikerê. La Hereketê Xurremîyan tam şeş artêşê girdî yê ereban tarumar kerdî.

Tabî ê wextan îslamîyet êdî Asyaya Mîyanîne ra vila bibi, qismêkê tirkan muslumantî qebul kerdibî. Asya ra, mîyanê tirkan ra şerkarî ameyne û sey artêşa lejyoneran hesabê Xelîfetîye ser o vera Bîzansîyan de bi peretî şer kerdêne. Xulasa tewr peynî de, artêşa Ebasîyan binê qumandanîya Afşînê tirkî de, roja 26 tebaxe 837 de Qel'eya Bezzî ke qerargeyê Babekî bi, viste xwu dest.

Babek û merdimê xwu şinê mîyanê armenîyan. La yew keşîşê armenî bêbextî keno, înan xapêneno, vano, "Ez wazena şima rê çaruxan bidî viraştiş, wa goşkar qeysê linganê şima bigêro." Bi no qayde linganê înan dekenê qeydan û Afşînî rê xebere şawenê. Afşîn înan esîr gêno beno Samara. Roja 4 çile 838 de verê çimê Xelîfe Mu'tesimî de bi hawayêko wehşî Babekî kişenê, sereyê ey cirakenê, Kurdistan de, Ecemistan de dewan ra çarnenê.

Xelîfe bêhed mukafatan dano tirkan û dereceyê şahtîye de selahîyet dano Afşînî. A roje ra pey, berê welatanê xeyr û bereketinan; berê hewzaya Îranî, welatê Azerbaycan û Kurdistanî, welatê ereban hetanî Misir tirkan rê abeno. Nika senî şar ver bi Ewropa şino, xortê tirkan zî bi o qayde Asya ra yenê, xelîfeyî rê bi peretî leşkerî kenê. Tirkî keynanê xwu danê xelîfeyanê Ebasîyan û rasetrast îdareyê Xelîfetîye de ca gênê. Welhasil seke yeno zanayîş, badê pey tirkî zorê Bîzansîyan zî benê, destê ereban ra xelîfetîye zî gênê…

Badê şikîyayîşê Hereketê Babekî, seba kurdanê ke îslamîyet qebul nêkerdo rojê zaf zehmetî dest pêkenê. Xwura hetê erebanê îstîlakerdoxan ra destpêkê vilabîyayîşê îslamîyetî de, badê Şerê Qadisîye (636) qetlîamê pîlî bîyê. La badê şikîyayîşê Hereketê Babekî, na rey, lejyonerê tirkî zî daxilê ereban benê. Hîna zaf zî merkezê Kurdistanê ê wextî de, Rojhelat de kurdanê ke îslamîyet qebul nêkerdo, qetil benê. Zafê nufûsî serûbin beno…

Ez wina bawer kena ke kirdî/kirmancî/zazayî o wext, yanî çarîgê diyin yê serranê 800an de di hetan ra ver bi Bakur ameyê. Belkî sey "kirdas" namekerdişê kurmancan zî o wext ra yeno. Gama ke Bakur de raştê kurmancan ameyê, ewnîyayo ke ê zî "kurd" ê, coka sey "kirdasî" name kerdê. Koçkerdiş de êyê ke hetê rojhelatî ra ameyê, hîna zaf corê Royê Feratî de daristananê tarîyan yê Dêrsimî de xwu muhafeze kerdo. Êyê ke hetê Başûrî ra, mintiqaya Botanî ser ro ameyê zî, koyanê berzan yê cêrê Feratî de ca dayo xwu. Êyê ke corê Feratî de yê, zafê înan dînê xwu ser o mendî. La êyê ke cêrê Feratî de yê, bi ameyîşê Pîr Mansurî (merg: 1021) ra dest pêkeno, dima bi ameyîşê Şêx Elîyê Palewî (1786-1870) û heta bi dapancas serrî nikayî ra ver, qedeme bi qedeme bîyî musluman.

Tarîx de îspatkerde yo ke kurdî tewr tay Îsayî ra ver seserra yewine ra nat bakurê Kurdistanî de, mintiqaya Dîyarbekirî de estê. Ez vana ê kurdê kurmancî bî, kird/kirmanc/zazayî zaf badê kurmancan ameyê nê doran. Çunke ti kamcîn pîlê ma ra persenê, behsê meselaya 'cayêk ra ameyîş'î keno. Mesela, yê ma vanê "ma zemanê Harûnê Reşîtî de hetê Bexda ra ameyê", dêrsimijî vanê "ma Xorasan ra ameyê" û hetta tayê zî vanê "ma hetê Medîne ra ameyê". Beno ke "Medîne" esas "Medaîn" bo. Meselaya cayêk ra ameyîşî mîyanê kurmancan de kêmî ya, belkî çend eşîran yan barixan de esta.

Nuştoxo îranij Seîd Nefîsî (1895-1966) derheqê Babekî de kitabêko muhîm nuşto, Mahmut Ayazî açarnayo, Weşanxaneyê Berfîn Îstanbul de, 1998 de weşanayo. Rîpelanê 36-37. yê nê kitabî de wina nuşte yo: "Xurremî Azerbaycan de û erdê Îsfahanî de, sewbîna Kerec, Lûristan, Xuzîstan, Hemedan, Besra, Qûm, Kaşan, Rey û Xorasan de ciwîyayne. Mes'ûdî [896-956] eserê xwu yê bi nameyê 'Kitab-el Tenbîh We-l Eşraf' de wina vano: 'Seke mamostayê Babekî Cavîdan îbn Şehreqî [merg: 816] kitabanê bi nameyê 'Fî-l Maqalat Fî-l Usûl-ed Diyanet' û 'Sirr-el Heyat' de derheqê Cavîdanîyanê ke terefdarê ey hesibîyenê de qeyd kerdo, terîqetê Xurremîye û qolê aye Kudekîye û Kudek-Şahîye Îsfehan de, Buc de, Kerec de, Ebûdulef de, Zazeyin de, yanî Zazê Muxelî û Zazê Ebûdulefî de, ancî Versencan, Qasem û Guzeşt de ke dewê Saymere ê mintiqaya Mehrcan-Gazege yê, qesabayê Sîrwan û Ayrucanî ke şaristananê mintiqaya Masobzanî ra yê, Hemedan, Mehkûfe, Mah, Besra, Azerbaycan, Qûm, Kaşan, Rey, Xorasan û sewbîna mintiqayanê Îranî de ciwîyayê. (…) Bi îzafeyê 'eyn'î ke seba dilet bîyene şuxulnîyeno Zazeyn, yewe Lalistanê mabeynê Îsfehan û Lûristanî de, a bîne zî mintiqaya Hemedanî de, nameyê di dewan o."*

____________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 79, Dîyarbekir, Teşrîna verêne 2015, r. 1-2