Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-88

Seba ke nê demanê verênan de derheqê kirdan/zazayan de kitabê ma vejîyaybî min û mamosta Ercan Çağlayanî ma roja 25.05.2016 de Unîversîteya Mûşî de bi sernameyê "Kürt Dili ve Tarihi" konferansêk da. Konferans hetê mamostayan û wendekaranê beşê Ziwan û Edebîyatê Kurdî yê na unîversîte ra organîze bi. Sernameyê babeta mamosta Ercanî "Zaza Tarihi ve Kültürüne Genel Bakış", yê mi zî "Kurdî Lehçelerden Zazakîye Genel Bakış" bi.

Seba ke îdareyê unîversîte cesaret nêkerd desturê yew konferansê derheqê kurdan de bido coka tarîxê konferansê ma di rey taloq bi. Melum o, Tirkîya de polîtîkaya dewlete senî bo, sazî û dezgeyî zî aye gore xwu eyar kenê; eke dewlete derheqê meselaya kurdan de nerm bo, sazî û dezgeyî zî benê nerm, eke dewlete sert bo, ê zî bi mesafe vindenê. La netîceyê mucadeleyê wendekaran û mamostayan de axir îdareyê unîversîte mecbur mend destur da. Na reya verêne bî ke Unîversîteya Mûşî de kurdan ser o wina konferansêk dîyayêne.

Salona konferansî de nêzdîyê hîrê sey kesî ma goşdarî kerd. Mamosta Ercanî hîna zaf behsê cuya moderne de ferqkerdiş û muhîmîya nasnameyanê mîkroyan kerd. Çimkî cuya moderne de xusûsîyetê mînorî hîna zaf benê muhîm û bale ancenê. Coka nê serranê peyênan de mîyanê nasnameyê makro yê kurdîtîye de nasnameyê mîkroyî ke xwu hîna zaf lehçeyan û dînî ser o îfade kenê aver vejyenê. Gama ke ma rojnameyê Newepelî vet, ma bi xwu zî bale antbî nê çîyan ser.   

Qiseykerdişê mi derheqê lehçeyanê kurdkî de bî; hetê xususîyetanê ziwanî ra mi lehçeyê kurdkî muqayese kerdî ke sîstemê înan o bingeyîn çi yo. La esas ez kirdkî/zazakî ser o vinderta û hîna zaf bi mîsalan mi behs kerd ke zazakî bi çi hawayî û senî xususîyetê kurdkî yê eslî xwu de muhafeze kerdê.

Ma konferans de her yewî davîst deqayî qisey kerd, wendekaran bi nuştekî gelêk persî persayî. Ma nêeşkayî cewabê hemîne bidin. Labelê çîyo baş, mamostayanê beşê kurdkî roja badê pey wendekar û mamostayê beşê kurdkî yew sinif de kom kerdî, qasê di saetî ma sey derse, bi pers û cewaban suhbetêko zaf faydayin kerd. Suhbetê ma bi kurmanckî û kirdkî bi.

Beşê Kurdî yê Unîversîteya Alparslanî ya Mûşî de, sinifanê 1, 2 û 3. de nika 120 wendekarî wanenê. Zafê wendekaran kurmanc ê la kirdî zî estê. Hewt mamostayanê înan ra hîrê hebî kird ê. Unîversîteya Mûşî de hetanî nika programê lîsansê berzî yê bêtezî de 200 wendekarî qebul bîyê, nînan ra tena qasê 10 kesî nêşayê mezun bibê. Qismê lîsansê berzî yê bitezî (master) de zî 35 kesî qebul bîyê, la tena 7 kesan tez nuşto û mezun bîyê. Ancî par Unîversîteya Mûşî û Unîversîteya Çewlîgî bi hawayêko muşterek programê doktora zî da destpêkerdiş. Nika seba doktora bi zazakî 5, bi kurmanckî 8 kesî qebul bîyê.

Mi nê melumatî uca mamostayanê ma yê kurdkî (kurmanckî û zazakî) ra arêdayî. Dima seba nê nuşteyî ez kewta îstatîstîkê unîversîteyanê bînan dima zî. Çimkî nê datayî muhîm ê, gereka ma bizanin.

Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî ke bî panc serrî tede perwerdeyê bi kurdkî dest pêkerdo, qismê lîsansî de hetanî nika 160 wendekarî qebul bîyê. Nînan ra par 15 emser 25, pêropîya 40 kesî mezûn bîyê. Qismê programê lîsansê berzî yê bitezî (master) de hetanî nika 200 kesan bi kurmanckî wendo, tezê 60 wendekaran qebul bîyo. Bi zazakî zî 40 wendekaran wendo la tena 7 kesan tezê xwu dayo qebulkerdiş. Ancî hetanî nika qismê lîsansê berzî yê bêtezî de qasê 2000 kesî wendo, nînan ra teqrîben 300 hebî kurdê zaza yê.

Ez naye zî vajî. Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî, Unîversîetya Alparslanî ya Mûşî, Unîversîteya Dîcle ya Diyarbekirî û Unîversîteya Yüzüncü Yıl ya Wanî de binê nameyê "Türkiye'de Yaşayan Diller Enstitüsü" de Beşê Ziwan û Edebîyatê Kurdkî esto, nê cayan de kurmanckî û zazakî pîya kurdkî qebul benê û her di lehçeyan de derse dîyena. La Unîversîteya Çewlîgî beşê zazakî û beşê kurmanckî sey di ziwananê cîyayan yewbînan ra aqitnayê. Unîversîteya Dêrsimî de zî tena Beşê Ziwan û Edebîyatê Zazakî esto.

Unîversîteya Çewlîgî de heta nika beşê lîsansî de 190 wendekarî qebul bîyê, nînan ra qismê zazakî de sinifanê 1, 2 û 3. de de 76, qismê kurmanckî de sinifanê 1, 2 û 3. de 114 wendekarî wanenê. Programê lîsansê berzî de qismê zazakî ra 16 kesî mezûn bîyê, wendekarîya 49 kesan dewam kena, qismê kurmanckî de 13 kesî mezûn bîyê, wendekarîya 49 kesan dewam kena.

Dêrsim de, yanî Unîversîteya Tuncelî de ke tena qismê zazakî yê lîsansî esto, çar sinifan de 110 wendekarî wanenê.

Unîversîteya Dîcle ya Dîyarbekirî de qasê 30 kesî programê lîsansê berzî yê bêtezî de wendo. Des wendekaran zî lîsanso berz o bitez wendo la hetanî nika tena tezê 2 kesan qebul bîyo. Unîversîteya Dicle par dest bi programê doktora zî kerd, nika 11 wendekarê Unîversîteya Dîcle yê doktora estê.

Unîversîteya Yüzüncü Yıl ya Wanî de hetanî nika programê lîsansê berzî yê bitezî ra 3 kesî mezun bîyê, wendekarîya 99 kesan dewam kena. Qismê programê lîsansê berzî yê bêtezî ra zî hetanî nika 59 kesî mezun bîyê, wendekarîya 103 kesan dewam kena yan zî nêeşkayê mezun bibê.

Unîversîteya Dîcle û Yüzüncü Yıl de qismê lîsansî çin o. Qismê lîsansî yê unîversîteyanê bînan de seba ke zaf wendekarî muracat kenê, coka bi puanêko berz, ma vajin 350 puanan ra cor ancax qebul benê.

Ez yewna melumat zî îlawe bikerî; seba dersa weçînita ya kurdkî hetanî nika 17 seba zazakî 43 seba kurmanckî 60 malimî bi hawayêko resmî tayîn bîyê.

Eke merdim nufûsê kurdan bigêro verê çimî nê reqemî zaf basît manenê la eke ma biewnîn rewşa kurdan ra, mi gore no averşîyayîşêko zaf muhîm o. Labelê beno ke sekte bigino nê prosesî ro! Çimkî dewlete nêwazena kurdî nê îmkanan ra îstîfade bikerê, heta ke poşman bîya nê heqî dayê kurdan. Polîtîkaya dewleta tirkan esas na ya ke, kurdî tim krîmînal bimanê û hetê dewlete ra bêrê pelixnayîş. Çîyo xirab, hereketo ke nameyê ma kurdan ser o sîyaset keno, o zî tam goreyê zerrîya dewlete têwgêreno.*

______________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 88, Dîyarbekir, Hezîrane 2016, r. 2