Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-90

Şanê roja 15 temmuze 2016î de, Tirkîya de yew teşebusê derbeyê leşkerî bi la ser nêkewt. Roja bîne derbekarî teslîm bîyî. Hukmat qet nêvindert, îdareyê urfî îlan kerd û dest bi operasyonan kerd; dem û dezgeyanê dewlete ra qasê se hezar merdimî kar ra vetî, des hezarî ra vêşêr însanî tewqîf kerdî.

Goreyo ke vanê, îmam û waiz Fetulah Gülenî serranê 1960yan ra dest pêkerdo bi xercê tirkîstî û muslumantîye yew cemaet nayo ro. Xort û keynayî perwerde kerdê û bi her hawa metodê hîlekarîye dekerdê zereyê dem û dezgeyanê dewlete. Bi nê kadroyanê xwu waşto îdareyê dewlete bigêro xwu dest…

Tirkî tarîx de, rewna ra wayîrê dewlete yê, înan manaya dewletbîyayîşî zaf baş fehm kerda. Tirkî zaf baş zanê ke ancax bi dewleta xwu hukimdar û serwer ê. Ziwan û kulturê înan sayeyê dewlete de bi qedr û qîymet o. Coka seba ke dewleta xwu muhafeze bikerê, mucadeleyêko zaf pêt danê.

Tirkan kulturê dewletbîyayîşî ra zemanî reyde tayê xûyî zî girewtê. Mesela, eke panc tirkî bêrê têhet û komela heskerdoxanê mîrçikan ronê, zereyê na komele de muheqeq yew zî rêxistina nimitkî nanê ro. Çimkî mîyanê şarê tirkî de tim yew amanco nimite esto. Yanî tirkan de, yew eşkera yew nimite, tim di rojevî estê. No xû êdî parçeyêkê eslî yê karakterê înan o.

Tirkan tehm û lezetê dewletbîyayîşî zaf weş girewto, dewlete înan rê heyat a. Esla dewlete ra fek veranêdanê la seba ke dewlete binê kontrolê xwu de bigêrê qîmê xwu tena bi teşkîlatê dewlete zî nêanê. Mesela, dewleta Tirkîya, qanûnê xwu yê esasî ra bigîrê heta bi talîmnameyê muxtarîya dewan xwura xizmetê tirkîtîye de ya. La tirkî ancî zî qîmê xwu pê nêanê. Gereka zereyê dewlete de yewna dewleta nimita ke şar nêvîneno estbo. Bi dewleta ke asena şarî îdare kenê, bi "dewleta xorine" zî dewleta ke asena îdare kenê.

Tirkî zereyê teşkîlatanê xwu yê eysayan de neke yew heta çend hebî rêxistinanê nimitkîyan nanê ro. Zafê teşkîlatê înan eynî sey pîyanzî, tole toleyî ser o yo. Yanî sîstemê sîyasî û sosyalî yê tirkan de, çi sivîl çi resmî ferq nêkeno, tim teşkîlat zereyê teşkîlatî de yo.

Îtîhad we Teraqî rêxistinêka nimitkî bî. Zereyê na rêxistina nimitkî de, hîna xorinîye de na rey Teşkîlat-î Maxsusa estbi. Zereyê Teşkîlat-î Maxsusa ra rêxistinê sey "Karakol Cemiyeti", "Halaskaran-i Zabıtan", "Hamza ve Felah Grupları", "Ayn-Pe Teşkilatı", "Müsellah Mudafa-i Milliye-MİM", "Milli Amele Hizmeti-MAH" vejîyayî. Seke behs kenê, hema çend rêxistinê bînî yê nimitkî zereyê Îtîhad we Teraqî û Teşkîlat-î Maxsusa de estbîyê.

Tirkî nê hetî ra, yanî hetê ronayîş û îdarekerdişê teşkîlatanê nimitkîyan ra zaf westa yê. Ancax wexto ke netîceyê reqabetî de kewenê pê, hema teşkîlatê înanê nimitkî eşkera benê. Mesela, tîya ra çend serrî verê cû rêxistina Egenekonî bi no qayde deşîfre bîye. Cemaetê Fetulah Gülenî seba ke vernîya xwu akero û bieşko dewlete kontrol bikero, na rêxistina reqîbe eşkera kerde. O wext her roje operasyonî biyêne, generalê ke kesî cesaret nêkerdêne nêzdîyê înan ra bivîyaro, tepiştî dekerdî zindan. Eke rêxistinê înan bi no qayde nêkewê pê, nêdê pêro, mumkin nîyo ke kes bieşko biyayîş û awanîya înan tesbît bikero.

Çend serrî verê cû mi yew meqale de wendbi, vatêne, nika Tirkîya de hîrê teşkîlatê girdî yê îstîxbaratî estê. Yew MİT o ke xwura her kes pê zano, yew îstîxbaratê emnîyetî yo, yew zî îstîxbaratê artêşe esto. Zereyê nînan de zî gelêk teşkîlatê hîna qijekî estê.

Tirkî sîstemê xwu yê dewlete de hetê nîjadî ra qeydê miletan zî gênê. Mesela, 2013 de yew belgeyê resmî ke rojnameyê Radikalî de weşanîyabi ra eşkera bi ke dayreyê nufûsî yê Tirkîya 1923 ra nat bi hawayêko nimitkî rûmî bi numre 1, armenî bi numre 2, yahudî zî bi numre 3 qeyd kerdê. Beno ke kurdî, erebî û sewbîna miletî zî wina bi numreyan qeydkerde bê.

Teşkîlatê nimitkî yê tirkan exlebê xwu mîyanê dewlete de organîze benê. Teşkîlatê sivîlî zî verêna mîyanê şarî de sey cemaetanê dînî yan zî sey terîqetan organîze biyê. Çi sivîl çi resmî, xercê îdeolojîya heme rêxistinanê tirkan eynî malzeme ra yo: tirkperestî û dîn. Dîn de zî îlla mezhebê Hanefî yê muslumantîya sunnî.

Tirkperestîye, mîyanê miletê tirkî de sey "peymanêka komelkî" ya, tede her hawa îmkanî estê. Yanî yarî nîya ke tirkî sayeyê "tirkîtîye" de "mutlu" benê. Dîn zî înan rê hetê manewîyatî ra muhîm o, çunkî bi wasitaya dînî fetwaya rehetkerdişê wijdanê xwu peyda kenê. Dîn înan rê çimeyêko muhîm yê manewîyatî yo.

Tirkî wina yê. Dê ma biewnîn kurdanê ma ra.

Mi kitabê Şakir Epözdemirî Antalya Davası Savunması (2005) de wendbi. Badê ke Partîya Demokrat a Kurdistanî nanê ro (11.07.1965), wazenê partîya xwu hîra bikerê. Mam Şakir Dr. Enwer Atmanoğluyî (1917-1995) rê teklîf keno ke bêro bibo endamê partî. Doktor vano "Eke hîrê kurdî bêrê têhet, muheqeq yewê înan beno muxbîrê dewlete" û xwu dûrî gêno.

O wext ez nê vateyî ser o zaf fikirîyaya û tim vîrê mi de yo. Beno ke zeîfîya şiûrê mîlî ra tayê însananê ma de no xû sey nêweşîyêk ca girewto; îllahîm gereka çend kesan ra yewê ma eleyhê miletê xwu de bixebitîyo. Coka ma wina tim halê perîşanîye de yê. Ma xwu ra bawer nîyê, ma îhtîbar bi yewbînî nêkenê. Helbet karakter zaf muhîm o, la zaf ra tay her çî yew sebebê xwu esto. Ez vana sedemê nê îlletê kurdan bêdewletî ya, yanî gama ke miletêk bêdewlet bo, zeaîfîyetê winasî benê parçeyê xû û xulqê ê miletî.

Dewlete, eynî sey miqnatîsî însanî ancena xwu. Çimkî dewlete de meqam, hêz, serwerî, hukimkerdiş, îmkanê madî û manewî, xwu emnîyet de hîskerdiş û hema zaf çîyê bînî ke merdimî ancenê xwu estê. Coka heta ke kurdî bi xwu tehm û lezetê dewletbîyayîşî nêgêrê, îmkanê ke dewlete dana miletê xwu baş nêşinasnê, rewşa muqtedîrîye nêciwîyê, do nêeşkê manaya dewletbîyayîşî tam fehm bikerê.*

______________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 90, Dîyarbekir, Tebaxe 2016, r. 2