Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-93

Gama ke ez nuşteyan redakte kena yan zî ez bi xwu nusena, formê tayê çekuyan û tayê qaydeyan de ez rîayetê meylê kombîyayîşî û tercîhanê Grûba Xebate ya Vateyî nêkena. Tayê wendoxî û endamê Grûbe naye xelet fehm kenê; sewbîna manayan ci ra vejenê! Coka ez tayê çîyan bi nuştekî îzeh bikerî baş beno.

Sere de ez vajî, kirdkî de standardkerdiş hewce yo, gereka bibo. La bi hawayêko dogmatîk her çî ferzkerdiş rast nîyo! Gereka berê îtîraz û munaqeşeyî tim akerde bo. Netîce de, mesela ziwan o, îdeolojî nîyo!

Heto bîn ra, termê neweyî, formê çekuyan û qaydeyê ke prosesê xebata Grûbe de pêşnîyaz benê, temayul û tercîh ê. Û mumkin o ke endamê Grûbe viraştiş, meyl û tercîhanê xwu de xeletî zî bikerê, coka rast nîyo ke bi wuşkîye bêrê ferzkerdiş. Eke wina bo, mesela îlm ra vejîyena…

Hetê mi ra, eke qenaetê mi ronênişo, ez xwu mecbûr nêvînena her çî qebûl yan tetbîq bikerî. Çîyo muhîm, cayê ke ez qebûl nêkena, ez eşkena îzeh bikerî. Mesela, badê ke mi qaydeyê herfê '-i'yê ke 'y' ra ver û pey yeno ganî sey '-î' binusîyo problemin dî, coka ez tetbîq nêkena.

Na babete de, Celadet Bedirxanî telafuz esas girewto û vato "Vokalê 'î' caran 'y' ra ver nîno. Eke yew çeku bi 'î" biqedîyo, verê aye de îlaweyê 'y' yê pêrabestişî (yan zî tayê fekan de 'h') gêno û vokalo peyên vurîyeno beno 'i'." (Kürtçe Gramer, r. 12) Yanî vano, vengê '-î' ke 'y' ra ver yeno gereka sey '-i' binusîyo. Ma vajin ke, nameyê sey 'Ehmedê Xasî', 'Kanîmasî', ancî çekuyê sey 'azadî' yan 'bêrî', halê xwu yê sadeyî de bi vengê '-î' qedîyenê. Celadet Bedirxanî gore, nê name û çekuyî gama ke îlawe bigêrê, gereka sey 'Ehmedê Xasiyo zanaye', 'Kanîmasiyo rindek', 'azadiya kurdan' û 'bêriya to' binusîyê.

Qismêk kurmancê ma nê qaydeyê Celadet Bedirxanî sey ayeta Quranî vînenê û ortodoksane pawenê. Homa nêkero, eke bivînê cayêk de herfa '-î', 'y' ra ver nusîyaya, merdimî lînç kenê! Nika tayê kirdê ma zî tayê çîyan de fanatîzmîye kenê.

La eşkera yo ke bi no qayde, nameyan de vurnayîşê herfan probleman vejeno, teşqele ano meydan. Mesela, eke wendox eslê nameyan ra xeberdar nêbo, beno ke vajo qey halê xwu yê sadeyî de sey 'Ehmedê Xasi', 'Kanîmasi', 'azadi' û 'bêri' yê. Ancî, perwerde de zî zehmetî û teşqele vejyeno. Ma vajin ke, sinifê yewin yê mektebî de, gereka tim çend hebî "-î" û "-i"yê yêdekî cêba malimî de estbê ke musnayîş de, xaseten zî hecekerdiş de, yewe biyaro a bîne bibero.

Kitabê Ji Bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî) - Tirkî ke xebata ci de ziwannasanê sey Mistefa Aydogan, Zana Farqînî, Newzad Hirorî, Huseyîn Kartal, Remzî Kerîm, Mahmûd Lewendî, M. Emîn Narozî û Reşo Zîlanî ca girewto û M. Malmîsanijî zî sey redaktor weşane rê amade kerdo de zî, tam eksê qaydeyê Celadet Bedirxanî tercîh biyo! Kitab de wina nuşte yo:

"Kurmancî de vengê '-î' û '-ê'yê ke 'y' ra ver yenê, bi di hawayî nusîyenê:

a) Nê vengî yenê pawitiş. Nimûne: azadîya gundîyan, rêya gundê wan

b) Nê vengî benê '-i'. Nimûne: azadiya gundiyan, riya gundê wan

Pawitişê eslê çekuye muhîm o, loma […] nê her di hawayan ra, o verên tercîh biyo. Çunkî tu sebebêko maqûl çin o ke çekuyê sey azadîya, gundîyan, rêya bi hawayê azadiya, gundiyan, riya binusîyê." (r. 25)

No tesbîtê înan rast o. La merdim heyret maneno, hema cumleya dewamê ci de, xwu dir kewenê nakokî û vanê "Seba ke tayê çekuyî bi '-îy' tayê zî bi '-iy' nênusîyê û nêbê sebebê têmîyanekî û zehmetîyan, 'y' ra ver nênuştişê '-i'yî la tim nuştişê '-î'yî tercîh biyo." (r. 25) De bêre safî bike û mîyan ra vejîye!

Hetêk ra vanê pawitişê eslê çekuye muhîm o, hetêk ra zî vanê 'y' ra ver nênuştişê '-i'yî la tim nuştişê '-î'yî tercîh biyo. Madem şima tercîh kenê, êdî çira behsê muhîmîya pawitişê eslê çekuye kenê? Mesela, Ferhengê Grûba Xebate ya Vateyî de "Hêni (n)" nameyê yew bajarê ma, "hênî (n)" zî manaya "çeşme" de yo. Eke nê tercîhî gore, cayêk de "Hênîyo rindek" binusîyo, ma do senî bizanin vano "Güzel Hani" yan "Güzel çeşme?"

Kitabê îmla yê kirdkî Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) ke hîna zaf hetê mamosta Malmîsanijî ra amade biyo la bi nameyê Grûba Xebate ya Vateyî weşanîyayo de wina nuşte yo:

"… '-yîş' eslê xo de '-iş' o labelê gama ke herfa vengine (sesli harf) dima '-iş' bêro, di venginî yenê têhet, o wext 'y' sey herfa pêragirêdayene dekewena beyntarê (mabênê) di venginan û '-iş' beno '-yîş'. Yanî, herinda '-yiş'î de ganî tim '-yîş' binusîyo." (r. 89)

Eynî kitab de, seba hûmarnameyê "di"yî rîpel 71 de wina nuşte yo: "2 di … du, didi, dudu". Ancî hûmara "di"yî cumleyan de zî sey halê xwu yê sadeyî nusîyaya: "Di wayî û di birayî ewro ameyî." (r. 40) La gama ke "di"yî îlawe girewto, sey "2. dîyin, -e ... ikinci" (r. 73) nusîyayo.  Tîya de, qaydeyo ke vano 'y' sey herfa pêragirêdayene dekewena beyntarê (mabênê) di venginan û '-iş' beno '-yîş'. Yanî, herinda '-yiş'î de ganî tim '-yîş' binusîyo, seba '-i'yê ke 'y' ra pey yeno tetbîq nêbîyo, seba '-i'yê ke 'y' ra ver yeno tetbîq biyo. Gelo çira ma do îlaweyê mesderî sey 'yîş' la îlaweyê derecekerdişî sey 'yin' binusin? Û çira bi şeklê xwu yê halê sadeyî sey hûmarname 'di' la gama ke îlawe bigêro bi şeklê 'dî'yî binusîyo?

Na babete de, qaydeyo ke Celadet Bedirxan vano, seke ma nîşan da, problem vejeno. La qaydeyo ke Ji Bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî) - Tirkî de û Grûba Xebate ya Vateyî ma ser o ferz kena zî problem vejeno. Mesela, gama ke ma 'Hêni' bikin 'Hênîyo rindek' yan 'Pali'yî bikin 'Palîyê kirdan' yan zî ma 'di' bikin 'dîyin' û hema gelêk name û çekuyanê sey nînan winî bivurnin, têmîyanekî û zehmetî virazîyenê. Coka qaydeyo maqûl û raşt no yo ke nuştiş de eslê çekuye bêro pawitiş. Çekuyî yan zî nameyî, eslê xwu de bi kamcîn herfe qedîyenê, nuştiş de zî wa tim sey eslê xwu binusîyê.

______________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 93, Dîyarbekir, Teşrîna peyêne 2016, r. 2