Nuşteyê Edîtorî yê Rojnameyê Newepelî-98

Qamûsul-Alem ansîklopedîyo yewin o bi tirkî yo. Şemsedîn Samî ke bi eslê xwu arnawid o, ey serranê 1889-1898 de amade kerdo. Tede nufûsê Kerkûkî winî tesbît biyo: "Çarine ra hîrêyê şarê xwu kurd o, êyê bînî zî tirk, ereb û êyê bîn ê. 760 hebî yahûdî û 460 hebî zî keldanî estê."

Badê Şerê Cîhanî yê Yewin înglîzan seba petrolî kemalîstan dir pêkerd, meselaya kurdan lehê tirkan de tefêna û "Wîlayetê Mûsilî" ke teqabulê erdê Kurdistanê Başûrî ra vêşêr keno, seba petrolî mîyanê sînorê mandaya Îraqî de verda. Badê ke 1927 ra pey Kerkûk de bîrê petrolî akerdî û xetê kiriştişê petrolî ver bi Hayfa û sewbîna cayan saz kerdî, dima zî rafînerî kewtî fealîyet, coka Kerkûk hîna zaf bi yew cayo cazîb. Nufûsê bajarî vera-vera zêdîya. Hûmaritişê 1957 de, cewabê persa "şima kamcîn ziwan qisey kenê" wina ameyo dayiş: % 48.2 kurdkî, % 28.2 erebkî, % 21.4 tirkmankî, % 1.84 ziwanê bînî.

Wexto ke 11 adare 1971 de peymana Otonomîya Kurdan mabeynê Mistefa Barzanî û Sedam Huseynî de îmza biye, îdareyê îraqî zaf rike kerd ke kurdî fek Kerkûk ra veradê la Barzanî qebul nêkerd. Coka dewrê rejîmê Sedamî de polîtîkaya erebîzekerdişê Kerkûkî zaf pêt ameye tetbîqkerdiş. Xaseten mîyanê serranê 1986-1988 de, operasyonanê Enfalî de, yanî jenosîdê kurdan de, hîna zaf Kerkûk û mintiqayanê dorûverê ci de 180 hezar kurdî ameyî qetilkerdiş. Nê operasyonan de qismêk tirkmanî, asûrî-suryanî-keldanî û yahûdî zî ameyî qetilkerdiş. Coka hûmaritişê serra 1997î gore nufûsê Kerkûkî winî tesbît bi: erebî % 72, kurdî % 21, tirkmanî % 7

20 adare 2003 de Hêzanê Hempeymanan pêşengîya DYA de mudaxeleyê Îraqî kerd û rejîmê Beasî rijna. Serrêk badê pey, roja 8 adare 2004 de, Qanûnê Esasî yo muwaqet yê Îraqî îlan bi. 30 çele 2005 de Îraq de weçînayişê pêroyî virazîyayî û Parlamentoyê Îraqî pêame. Parlamentoyî 8 adare 2005 de Qanûnê Esasî yo muwaqet tesdîq kerd. Bi no qayde, nê Qanûnê Esasî gore "Îdareyê Federal yê Kurdîstanî" resmen ronîya. Sînorê Mintiqaya Kurdîstanî zî teqrîben Otonomîya Kurdan ya 1971î gore ameyî tesbîtkerdiş. La ereban derheqê erdê Kurdistanî de, ancî sey verî, problemî vetî. Coka Duhok, Hewlêr û Silêmanîye ra teber heme erd û bajarê kurdan yê sey Kerkûk, Xaneqîn, hetê rojhelatê Çemê Dîcle yê bajarê Mûsilî, Zumar û Şengal sey mintiqayê îxtîlafinî mendî. Seba nê cayan Qanûnê Esasî de madeya 140. îlawe biye ke mîyanê di serran de, tewr erey hetanî adara 2007î, şarê ê doran bi referandum qerar bido, gelo binê îdareyê hukmatê merkezî yê Îraqî de manenê yan ageyrenê Kurdistanî ser. Hetanî referandum, nê cayî do kontrolê Hukmatê Merkezî yê Îraqî de bimendêne.

Hetanî hezîrana 2014î zî Hukmatê Merkezî yê Îraqî ne verda referandum bibo ne zî nê cayî teslîmê kurdan kerdî. Labelê çerxê feleke sewbîna geyra! DAIŞî hezîrana 2014î de hetê Reqa ra êrîşê Mûsilî kerd, hêzê leşkerî yê Hukmatê Merkezî yê Îraqî tepîştî, destê înan bestî, bi hawayêko wehşîyane kiştî û dîmenê înan înternet de weşanayî. Cayanê bînan de leşker û polîs û memurê erebî qerifîyayî. Kerkûk zî tede, bajarî û ê mintiqayî heme ca verdayî remayî. Coka hêzê kurdan Kerkûk de cayê xwu hîna pêt girewt. A roje ra nat êdî Kerkûk tamamen kontrolê kurdan de yo. Çend rey DAIŞî êrîşê Kerkûkî kerd la kurdan bi bedêlêko giran bajar pawit. Bi no qayde, çi kurdî çi ereb û tirkmanî, heme şar û bajarê Kerkûkî sayeyê hêzê kurdan de muhafeze mendî. Eke winî nêbiyêne, Kerkûk zî eynî sey Mûsilî û bajaranê bînan wêran biyêne şiyêne.

Walîyê Kerkûkî Necmedîn Kerîmî roja 14 adare 2017 de yew qerarname îmza kerd ke êdî dayreyanê resmî yê bajarê Kerkûkî de, eynî sey Îdareyê Herêma Kurdistanî, kîşta alaya Îraqî de alaya kurdan zî bêro aliqnayiş û kurdkî zî bibo ziwano resmî. Meclisê Bajarê Kerkûkî ke 41 endamê ci estê (26 kurdî, 9 tirkmanî, 6 erebî), roja 28 adare 2017 de kom bi û bi rayê 22 endaman qerarê walî tesdîq kerd. Bi no qayde, heme dayreyanê resmî yê Kerkûkî de kîşta alaya dewleta Îraqî de alaya kurdan zî aliqnîya. Naye ser o, qismêk tirkmanê Kerkûkî ke Tirkîya ê organîze kerdê û tayê erban, no qerar protesto kerd. Dima Parlamentoyê Îraqî de, tena parlementerê erebî kom bîyî û qerarê Meclisê Bajarê Kerkûkî derqanûn îlan kerd.

Îdarekarê dewleta Tirkîya û zafê sîyasîyanê tirkan, qîreqîr kerd va "Kerkükteki Türkmen kardeşlerimiz" û vera nê qerarê Meclisê Bajarê Kerkûkî de hêrs bîyî, Îdareyê Kurdistanê Başûrî tehdîd kerd. Zemano ke ereban 1988 de operasyonanê Enfalî de tirkmanî qetil kerdêne tu veng tirkan ra nêvejyabi!

Îranî zî vera qerarê Meclisê Bajarê Kerkûkî vengê xwu kerd berz. La Hêzanê Kurdistanî Başûrî, ancî walî û Meclisê Bajarê Kerkûkî vera nê heme tehdîdan de bi dîrayet vindertî. Meclisê Bajarê Kerkûkî gamêne eşte û va, ma do madeya 140. gore referandum bikin ke Kerkûk Îdareyê Kurdistanê Başûrî wa bêro girêdayiş.

Partîyê sîyasî yê Kurdistanê Başûrî xwu mîyan de reqabet bikerê zî, zafê înan di heb-hîrê heb kom bîyî û qerarê referandumê xwuserîya Kurdistanê Başûrî girewt. No mîyan de, zafê partî û şexsîyetê kurdî yê parçeyanê bînan zî bi heyecan paştgiriya nê hemleyanê kurdanê Başûrî kerd. Îhtîmalêko pîl, emser Başûr de seba xwuserîye do referandum bibo û Kerkûk zî tede, bajar û mintiqayê îxtîlafinî zî beşdar bibê.

La çi heyf yew hereketê sîyasî, tam nê merheleyî de alaya kurdan red kerde. Mesûlanê nê hereketî beyanat da va "Na alaya ke başûrê Kurdistanî de esta, yê dewrê netewe-dewletan a, yê şarê kurdî nîya, tena yew tebeqeya hakime temsîl kena. Ma wazenê her kes alaya konfederalîzmê demokratîkî rê hurmet bikero." Eynî hereket, nêwazeno kurdî dewlete ronê. Bi no qayde, no hereket nêwazeno bajarê Kerkûkî zî destê kurdan de bo. Gelo tîya de seqetîyêka cidî çin a?

Gereka ma naye qebul bikin ke erjê mîlî; alaya kurdan, ziwanê kurdî, sînorê erdê Kurdistanî, mavajîm bajarê Kerkûkî û çîyo tewr muhîm îlankerdişê dewleta xwusere ya kurdan meseleyê ma yê neteweyî yê. Meseleyanê neteweyî de, heme partîyê kurdan, heme ferdê kurdan, înan mîyan de reqabet û problemî çiqas giran benê wa bibê, gereka menfîetê neteweyî gore hereket bikerê. Menfîetê neteweyî zî, çiyêko mubhem niyo. Yew tut zî eşkeno bizano, eşkeno texmîn bikero ke faydeyê kurdan çi de yo.*

______________

*Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 98, Dîyarbekir, Nîsane 2017, r. 2