Nuştoxê Koyê Bîngolî: Deniz Gunduz

Nuştoxê Koyê Bîngolî: Deniz Gunduz

Roşan Lezgîn

Hîkayeyê Koyê Bîngolî, nameyê kitabê Deniz Gunduzî yê hîkayan o. No kitab hetê Weşanxaneyê Vateyî ra Îstanbul de 2004 de ginayo çape ro û 138 rîpelî yo. Kitab de bi nameyê “Nobedar”, “Hesrete”, “Dara Sosyalîzme”, “Zureker” û “Kûvî” panc hîkayeyî estê.

Kitabê Denizî Hîkayeyê Koyê Bîngolî de hîkayeya verêne “Nobedar” wina dest pêkena:

“- Wîşş daye daye! Ez qut bîyo…

Ap Silî destê xo, seke çîyê bîyayo pira winî hejnayî û ey û pukî berê teberî ra kewtî bi zere. Seke puk pêy ra ey bifetelno winî xo eşt bi hîyate. Ey de tozike kî hucime bi hîyate kerd. Ap Silî pukî ser a ber girewt de. Guja-guja vayê Koyê Bîngolî teber ra mende. Va ber de hebe xebetîya. Têy ke çare nêdî, ver kerd bi baxçeyî. Kerd ke hêrsê xo baxçeyî ra vejo. Gilê sîpîdar baxçeyî kerdî bi xo ver û devacêr şane kerdî. Qewaxî vayê koyî ver zar û ziwan bî. Haybûrê înan bî pukî ver bermêne û zîbêne. No haybure û axişerê înan qet xêmê vayî de nêbî. Vayî bêxêm tozika xo sipitêne we û teber ra fîtike kuyêne.” (r. 5)

Mi gore no paragraf şêno bi tena sereyê xo fehmê edebîyatî yê Deniz Gunduzî binawno. Seke aseno, edebîyatê ey de her çî gane yo, her çî de ruh esto, her çî wayîrê ziwanî yo û her çî hîsdar o. Ma biewnî: Ap Sil gama ke pukî ser de berî gêno, va teber a maneno û ber de hebêk xebitêno, ke tey çare nêvîneno, agêreno baxçeyî ra hêrsê xo vejeno. Gilê sipîndaran keno xo ver û acêr şane keno. Qewaxî, destê vayî ra bi zarezar zîbenê, bermenê la qet xemê vayî nîyo. Vayî hukim kerdo destê xo, bê ke zerrîya xo biveşno, teber a fîtika xo ceneno…

Bala xo bidêne, tîya de tena Ap Sil însan o, yê bînî (puk, va, qewaxî) heme madde yê, cereyan ê; bêruh û bêhîs û bêgan ê. Labelê, edebîyatê Denizî de Ap Silî (însan) ra vêşêr gane yê, Ap Silî ra vêşêr wayîrê ruh û can û hîsan ê. Coka, çi gama ke merdim edebîyatê Deniz Gunduzî biwano, her çîyo madde verê çimê merdimî de beno gane, beno wayîrê hîsan. Romanê ey Kilama Pepûgî de zî, Hîkayeyê Koyê Bîngolî de zî û romanê ey o ke do nêzdî ra vejîyo zî, hemîne de her çî gane yo; va, vewre, puk, vilikî, darûberî, koyî, dereyî, boya vilikan, dûyê cixara… Her çî, heme çî gane yo. Her çî sey merdiman, heta ke merdiman ra wetêr, gane û hîsdar o.

Deniz, edebîyatê xo de zaf asan û sade qisey keno, hîra-hîra, derg û dila qisey keno. Ziwanêko dewlemend û goştin xebitneno. Qiseykerdişê ey hîkaye ra wetêr hîna weş ro ûsulê qiseykerdişê romanî yeno. Sînorê xeyalanê ey de qet zordayîş çin o, yanî, qet zor nêdano xo. Cayê ke o hol şinasneno, merdimê ke o înan baş şinasneno, meseleyê ke o bi xo bîyo şahid û weş pê zano, pêru bîyê malzemeyê edebîyatê ey. Coka wendox zî gama ke waneno, rehet o; bê ke ferq bikero, wina sakîn û sade dekeweno mîyanê mesela, beno yew lehengê edebîyatê ey û bîyîşan reyde herikîyêno:

“Gulserene sifre kerd berz, Zeynebe ardî kolî eştî bi soba, çay na bi soba ser. Reyna bîye girma-girma soba. Girmayîşê soba, gujayîşê vayî de kewte têmîya. Her kes ancîya bi cayê xo. Pîşta xo azna ra balîşnayan. Ap Heyderî şîya tabaqa tutinî vete arde ke cixara bipîşo, Adilî dest eşt ra cebe eşligê xo bîdlîse vete dergê bi Apî kerde. Mukeremî kî bîtlîse ra fişte ta. Şope de oda wertê dumanî de bîye vindî. Ap Heyderî ke rind ca da bi xo maliman zana ke mûcxulîye kewena kar. Radyoye yakerdeye bîye. Haybûrê Radyoya Erîvanî bîye kurmanckî deyîrî vatêne. Vengê dengbêjan, tukê serê însanî kerdêne gij û zereyê însanî sey vewra wisarî helenayne.” (r. 63-64)  

Dinyaya edebîyatê Denizî, mekanê bîyîşan derûdorê Koyê Bîngolî, Koyê Şerefdînî yê; dewa Uskira, Civarka, Canesera; Dereyê Sorbelaxî, Girê Boxayî bi deşte û zozananê xo, bi tap û kend û kendalanê xo, bi mal û pes û birrê xo, bi qereqol û mekteb û bereqayê rijyayeyî ke erdlerzê şeşt û şeşî ra mendê. Heme hîkayan de nê mekanî yenê verê çimê merdimî. Û îllahîm zî vewre, vewra welatê Serhedî; vayo ke hêç beno, tozike, puk, pukeleke, şemlûlikê qeşayî ke daran ra, sîvirnekan ra sey şimşêran aliqîyayê. Dima ra, eke vewre deştan ra ver bi koyan ancîya, êdî wisaran senî deştî her yew sey xalîyêka rengine cêrê koyan de bi çayîr û çîmen, bi gul û çîçegan xo xemelnenê. Awa ke sipî-sipî, sey şitî sêneyê koyan ra, belekanê vewre ra cor de neselîyêna yena war, senî mîyanê nê xalîyan ra, binê valêran û sûredaran ra, vengê qulingan reyde bi xuşexuş herikêna…

Ziwanê Denizî, romanê Kilama Pepûgî de saf ziwanê mintiqaya ey bi. La Hîkayeyê Koyî Bîngolî de bergeyê xo bineyna kerdo hîra. Hem hetê çekuyan ra hem zî hetê formê nuştişî ra, aseno ke pirênê xo dirrnayo. Herçiqas zaf xeyret kerdo ke hetê şuxulnayîşê ziwanî ra xo hetê standardîye ser bido zî, mi gore hema pirênê ziwanê mintiqaya xo ke êdî dirrnayo, tam ci ra nêxelisîyayo. Ver bi xelasîye ser şino. Bêguman edebîyat tena form û qiseykerdişê mesela nîyo. Edebîyat, bi giranîye, biedebkerdiş û krîstalîzekerdişê ziwanî yo. Nê hetî ra, madeyê ey hîra yo; weçînitiş û sefênayîş bala ey ra bineyke dûrî yê.   

Edebîyatê Denizî de dej û mîzah têmîyan de yê. Seke wisarî gama ke vewre dest pêkena vilişêna, sîyayîye vejêna meydan, derûdor de mîyanê belekanê vewre de çayîr û çîmen, gul û gulbizêkî ver kenê ci zergûn benê. Keweyî, sîyayî û sipîyî têmîyan de asenê, bi no qayde, her hîkaye de hema vajêne ke her qiseykerdiş de gama ke jan, dej, êş û elem, bêçareyî û cehaletîya şarê ma nawneno, hetêk ra zî bi hawayêko tebîî, zaf asan, mîzahî sey derûyê nê dejê xorînî, sey yew şerbetî pêşkêş keno. Gama ke merdim xorînîya zerrîya xo de dejî hîs keno, bêhemdê merdimî, xovero, hetêk ra zî lewê merdimî peşmiryênê. Têmîyan de mundiş yan zî nawitişê dej û mîzahî, esas yew xasîyetê edebîyatê şarê bindestî yo. Dej, jan, êş û elem, bêçareyî, perîşanî benê parçeyê cuyê miletê bindestî; kewnê mîyanê nan û qatixê bindestan, benê werd û pêwerd, benê pirên û ro beşna înan pêşîyênê. Mîyanê na psîkolojîya perîşane de mîzah xovero sey daruyê nê halî zuhûr keno. Mîzahê şarê bindestî qûtê xo dejî ra gêno, janî ra beno weye. Mîzahê bindestan îronîk o. Çimeyê mîzahê edebîyatê Denizî zî dejê bindestîye yo. Mîzahê ey îronîk o. Gama ke merdim mîzahê edebîyatê Denizî wedaro û biewnîyo binê ey ra, seke merdim çikoleyê serê yew birîne biqeşerno, bo no qayde, bin de birînêka bêemane xo nawnena bi merdimî.

Yew cayê hîkayeya “Dara Sosyalîzme” de lehenganê xo wina dano qiseykerdiş:

“- Apo ti zana Sosyalîzm çik o, çi taba yo? Ma ci ra havile vînenîme ya nê?

Ristemî ke mezanitêne zaf ayib bîyayêne. Na herdîşa xo axirî verê tîje de nêkerdîbî sipe. Xo ard berd axirî va:

- Gele domana, mi namê ey heşno. Heşno lê nika nêno ra mi vîrî ke çik o. Beno ke yew pîyayo sey Xizirî yo. Tenge de reseno alîya mordemî ya kî beno ke xanedanê sey Lenînê Ûsivî bo. Çimke namê hûrdmîna her tim pîya vêrêne.

Xortî uca ra vaştî ra şîyayî hetê Ap Ûsikî. Nafa kî Ap Ûsikî ra persayî, Ap tayê fikirîya û va:

- Nero şima Ristemî ra pers nêkerd?

- Ma pers kerd.

- Ma se vano?

- Vano pîyayê ro.

Ap huya, ver de amaye û pey de şîya. Çi xeber amaye bi verê fekî tek bi tek Ap Ristemî ra mardî. Bado kî:

- Cîyê mi de herdîşe bo!

Va.

-Xo ra nişermayîno wa herdîşa xo ra bişermayîyo.

Xo da are, mînderî ser a cayê xo viraşt û ver kerd ci û va:

- Çi pîyayê ro lo! Dare ra, dara cennetî ya. Wertê birra de bena kewe lê kes hênî rehet raştê ci nibeno. A henî her tim kewe manena. Zimistanî pela nirişnena. Menda ra dara merxe lê aye ra daha derg a, daha girs a.” (r. 68)

Edebîyatê Denizî de lehengî heme rastkên ê. Bîyayîşî, qiseykerdişê lehengan, heme rastikên ê. Seke merdim kitab nêwaneno la ha yew goşe de ronişte yo û rasterast temaşeyê înan keno. Zafê reyan zî merdim xo rê binê zimbêlan ra huyeno ke qet hayîya kesî, heta ke hayîya merdimî bi xo zî ci ra nêbena.

Eke bi kilmîye debîyatê ma de cayê Deniz Gunduzî û rolê ey mi ra bipersî, ez vana ke, edebîyatê tirkî de cayê Yaşar Kemalî û rolê ey çi yo, yê Deniz Gunduzî zî o yo. Çunke uslûbê qiseykerdişê edebîyatê Denizî, hawayê şuxulnayîşê ziwanî, heta bi mekan zî, belê, zaf hetan ra edebîyatê ey maneno edebîyatê Yaşar Kemalî.

Deniz Gunduz Kam o?

Deniz Gunduz, romannuştoxo verên yê kirmanckî yo. Çeleyê 1976î de dewa Gimgimî Canesera de ameyo dinya. Hema ke hîrêserre bîyo keyeyê înan bar kerdo, şîyê Uskira. Mektebo verên Uskira de wend. Mîyanên zî na dewe de dest pêkerd la Tetwan de temam kerd. Wendişê lîse zî, Bidlîs de dest pêkerd, Îzmîr de temam kerd. 1994 de Anadolu Üniversitesi ya Eskişehirî de qismê Tarîxê Hunerî (Sanat Tarihi) de qeyda xo viraşte labelê wendişê xo temam nêkerd. 1996 de Îzmîr de temsîlkarîya Weşanxaneya Komalî kerde. Wexto ke no gure kerdêne, xo da xebata ziwanê kurdkî ser û dest pêkerd bi kirmanckî nuşt. Serra 2000î de romanê xo Kilama Pepûgî ke romano yewin yê kirmanckî yo, da weşanayîş. Serra 2003 de bi wasitayê Weqfa Kurdî ya Kulturî li Stokholmê Unîversîteya Upsala de yew termîn kirmanckî wende. Badê ke Swêd ra agêra, Îstanbul de Weşanxaneyê Vateyî awan kerd. Û êdî bi temamî xo da karê edebîyatî û weşangerîya kirmanckî ser. Kovara Vateyî ke Swêd de hetê Grûba Xebate ya Vateyî ra amade bena, Tirkîya de dano çape ro û vila keno. Heto bîn ra Weşanxaneyê Vateyî de hetanî nika 23 teneyê înan kirmanckî, 30 kitabî weşanayê.

Eserê eyê ke hetanî nika weşanîyayê:

• Kilama Pepûgî (roman), Vejîyayîşê Vartanî, Ankara 2000
• Hîkayeyê Koyê Bîngolî (hîkaye), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2004
• Kırmancca/Zazaca Dil Dersleri (gramer), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2006