"Panc Hezarî Çekuyê Kurdkî Quran de!"

Mi kurdan ra, heta kesanê maqul û zanayan ra, ne reyke ne di rey, îdîayêka wina eşnawita ke vanê "Panc hezarî çekuyê kurdkî Quran de estê." Bitaybetî gama ke wazenê etîmolojîya tayê çekuyanê erebkî red bikerê, nê argumantî aver anê.

Helbet zaf kesî ziwanan ser o qisey kenê, coka hewce nêkeno ke merdim her vateyê her kesî cidî bigêro. La na îdîa hetê tayê kesan ra bena ke mîyanê zanayanê kurdan de namdar ê. Mesela, tewr peynîyan de mi na îdîa Zeynelabidîn Zinarî ra eşnawite. Yew suhbetê xwu yê Facebookî de vano "… Di Qurana Pîroz de 5.000 peyvên kurdî hene…"[1] La çi heyf ke ne Zeynelabidîn Zinar û ne zî wayîrê na îdîa ra tu keso bîn caran merdimî rê îzeh nêkenê ke heqîqeten nê panc hezarî çekuyî kamcîn ê ke kurdkîya înan ra hende emîn ê. Coka mi bi xwu waşt ez nizdîye ra biewnî na mesela ra.

Quran, ê kitaban ra yew o ke dinya de tewr zêde ser o xebate biya. Bi vateyêko bîn, hetê îlmî, edebî û ziwannasîye ra gelêk cigêrayîşî ser o bîyê. Zafê nê xebatan hetê muslumananê bawermendan ra bîyê. Qismêk hetê muxalifanê muslumanan ra û gelêk xebatî zî hetê merdimanê bêterefan ra şertanê îlmî gore bîyê.

Hetê ziwannasîye ra çimeyo tewr muhîm belkî Korpusê Quranî bo (corpus.quran.com). Sayeyê xebata ke nê çimeyî de nîşan dîyena merdim eşkeno hûmara çekuyanê metnê orîjînal yê Quranî bivîno.

Nê çimeyî gore Quran de pêro pîya 77 430 çekuyî estê. Na hûmare de, yew çeku beno ke tena reyke tede bivîyaro beno ke bi desan rey bivîyaro.

Nînan ra 18 994 çekuyî seypê nîyê. Na hûmare de çekuyê halê oblîkî cîya-cîya hesab bîyê. Mavajin, karê sey "kerd, kerdiş, kerdo, kerdbi, nêkerdo, nêkerdbi…" her yewe sey çekuyêka xwusere hesab bîya.

12 183 çekuyî bi heceyanê cîya-cîyayan ê. Çekuyê sey "va-na, va-nê, me-va-jê, bi-va-jê…" eynî çeku hesab bîyê. La karê sey "kerdiş" û "kar" cîya hesab bîyê.

3 382 çekuyî xwuser ê. Na hûmare de tena çekuyê ke ferheng de xwuser ca gênê estê û heme formê înanê oblîkî zî înan dir hesab bîyê. Ma vajin, karê sey "keno, nêkeno, kerd, nêkerd…" heme sey qismêkê karê "kerdene" hesab bîyê, yanî nê heme formî tena sey yew çeku hesab bîyê.

1 685 çekuyî zî kokê xwu cîya yo. Nê hûmaritişî de çekuyê ke eynî kok ra yê û etîmolojîya înan yewbînan gêna, pêro sey çekuyêk hesab bîyê.

Ma rê çiyo muhîm nê çekuyê peyên ê. Yanî nê 1 685 çekuyê ke kokê xwu ciya yo.

Hetê ziwanansîye û etîmolojî ra guman tede çin o ke qismêk çekuyê Quranî bi eslê xwu erebkî nîyê. Bi no hawa, heme çekuyê Tewratî zî bi eslê xwu îbrankî nîyê û heme çekuyê Încîlî zî aramkî yan yunankî nîyê. Û xwura heme çekuyê Avesta zî bi ziwanê avesta nîyê. La senî bibo zî, Quran de neke 5 000, tena 1 685 çekuyê kokê xwu ciya estê. Û guman tede çin o ke, pêro nêbo zî, zafê nê çekuyanê ke kokê xwu ciya yo, eslê xwu erebkî yê.

Erebkî ra dima, çekuyê ke îbrankî yan aramkî ra gêrîyayê estê. Çimkî îslamîyet, mesîhîtî û cihûdîtî eynî tradîsyonî ser o awan biyê. Heto bîn ra, tayê çekuyî bi eynî hawa erebkî, aramkî û îbrankî de estê. Çimkî erebkî bi xwu îbrankî yan aramkî ra çekuyî girewtê. La reye esta eynî çekuye her hîrê ziwanan de zî xwura esta, çimkî nê her hîrê ziwanî eqreba yê, grûba samî ra yê. Ma vajin eynî seke kurdkî û fariskî de gelêk çekuyê ke seypê yê estê, seba ke her di zî eynî grûba ziwanî ra yenê coka merdim nêeşkeno vajo kurdkî fariskî ra yan fariskî kurdkî ra girewtê. Bi no qayde, zaf çekuyê muşterekî sey mîrasê grûbe, erebkî û aramkî û îbrankî de estê.

Seba ke o wext yunankî hem ziwanê kulturî hem zî ziwanê Încîlî bî, coka çekuyanê ziwananê samî ra dima gelêk çekuyê ke eslê xwu yunankî yê zî Quran de estê.

Yunankî ra dima qederêk zî çekuyê pehlevkî Quran de estê. Çimkî pehlevkî o wext ziwanê resmî yê Împaratorîya Sasanî û ziwanê dînê zerduştîye bi.

Seba ke pehlevkî bingeyê kurdkî û fariskî hesab bena, coka belkî merdim bieşko nê çekuyê ke Quran de bi eslê xwu pehlevkî yê ra vajo "çekuyê kurdkî" yan "çekuyê fariskî". Labelê rastê ci na ya ke, merdim nê çekuyan ra vajo "çekuyê îranî". Axir hûmara nê çekuyan zî Quran de 5 000 nîya, 500 nîya û 50 zî nîya. Eke ma bi ciwanmêrdîye bihûmarin zî ancî bi zor 10 yan 15 çekuyî bê. Hende!*

__________

Çime: zimannas.wordpress.com

*Eno nuşte "Newepel, Rojnameyo kulturî, Hûmare 93, Diyarbekir, Teşrîna peyêne 2016, r. 5" de weşanîyayo.

[1] Biewnî fotograf ra: